Brzezina - Historia Wysoczyzny Elbląskiej

Przejdź do treści


ieś Brzezina (Birkau/Berkow/Bierkowe) powstała miedzy 15 a 22 sierpnia 1324 roku na mocy przywileju wydanego w Kadynach przez komtura elbląskiego (w latach 1320-1331) Hermanna von Öttingen (Oettingen). Osada otrzymała 30 włók ziemi, z czego 3 włóki (Schulzenhufen) - wolne od podatku - przypadły sołtysowi Henrykowi. Pozostałe 27 włók było objęte przez dwa lata wolnizną (przywilej pozwalający na użytkowanie ziemi pańskiej bez ponoszenia za to opłat), a po tym czasie płacono na św. Marcina (11 listopada) od każdej włóki pół marki i świadczenie w naturze - cztery kury czynszu rocznie. Dodatkowo płacono czynsz w zbożu, tzw. płużne (Pflugkorn). Wieś była wymieniona w 1330 r. przy okazji budowy młyna w Wodyni (Klakendorf ).
      
W 1444 roku wielki mistrz (w latach 1441-1449) Konrad von Erlichshausen odnowił oraz rozszerzył przywileje Tolkmicka i w tym czasie (prawdopodobnie w zamian za Rehberg / Pagórki) darowuje Brzezinę i okoliczny las Szpitalowi Św. Ducha (Heilig-Geist-Spital) w Elblągu. Szpital ten - z przeznaczeniem dla leczenia chorych krzyżowców oraz  pielgrzymów - został założony 15 lutego 1242 roku przez Krzyżaków, których wsparli elbląscy mieszczanie, na mocy dokumentu wystawionego przez legata papieskiego Wilhelma z Modeny.
      
Szpital Św. Ducha nie posiadał jednak dokumentu potwierdzającego darowiznę, dlatego Rada Elbląga zleciła w 1570 roku pisarzowi miejskiemu Jerzemu Scholiusowi (Scholins) zbadanie tej sprawy. Odnalazł on potwierdzenie tego nadania w księdze komturii elbląskiej, jednak zapis nie zawierał żadnej wiadomości o dacie wystawienia aktu darowizny.

Po wojnie trzynastoletniej (po 1466 roku) Brzezina znalazła się w pruskiej prowincji przyłączonej do Polski - Königlich-Preußen (Prusy Królewskie, Prusy Polskie), w obrębie granic starostwa tolkmickiego. Wieś stanowiła jednak niezależną od starostwa enklawę, gdyż nadal formalnie należała do dóbr wymienionego szpitala i była pod zarządem administracji miasta Elbląga. W 1457 roku król Kazimierz Jagiellończyk (*1427, 1492) przekazał Szpital Św. Ducha i jego dobra miastu "ze wszystkim podatnikami, gospodarstwami, wsiami i całym majątkiem". Rada Miejska Elbląga ustanowiła wówczas urząd szpitalny (Hospitalamt), w skład którego wchodził jeden z czterech burmistrzów i dwaj radni miejscy - byli wybierani na okres trzech lat. Nazywano ich "panami szpitalnymi" (Hospitalherren) lub przełożonymi szpitala (Hospitalvosteher). Czuwali oni nad gospodarką w posiadłościach szpitala i sprawowali w nich niższe sądownictwo. W okresie nowożytnym elbląski szpital miał trzy wsie chłopskie - Brzezinę, Buczyniec (Buchwald) i Rychliki (Reichenbach). Na wsiach szpitalnych spoczywało wiele powinności odrobkowych (pańszczyzna), a głównie dostarczanie żywności do Elbląga i wyrąb lasu.


Murowany dworek z 1799 r. (nr rej. zab.: 358 z 20.02.1971).

Dla uzyskania dochodów w gotówce wydzierżawiono część lasów (w 1772 r. lasy w Birkau zajmowały 489,09 morgi). Las świerkowy Brzeziny był bardzo rozległy - liczył 451 pruskich mórg. Występował od średniowiecza pod nazwą Dinau - zapewne od piaszczystych pagórków, na których rósł.  W 1830 r. las ten całkowicie wycięto a ziemię oddano w dzierżawę chłopom (wówczas cała powierzchnia majątku liczyła 1642 morgi pruskie). Pozostało jeszcze 105 mórg lasu bukowego, z którego dalej korzystał Szpital, czytaj: miasto Elbląg.  



Leśniczówka po odbudowie (1913 r.).

Pruskie reformy agrarne, separacja gruntów (przeprowadzone w pierwszej poł. XIX w., majątek Starego Miasta 1827 r.), maiały na celu m.in. stopniowe uwłaszczanie chłopów, czyli nadanie im  na własność ziemi przez nich dotąd uprawianej, za odszkodowaniem; to w formie nadziału ziemi, to w formie pieniężnej. Za uwłaszczeniem stało także wielkie obciążenie finansowe – obowiązkowy wykup powinności i świadczeń. Pańszczyznę przeliczano na pieniądze, a od wyliczonej sumy odliczano wartość świadczeń pana na rzecz chłopa – różnicę chłop musiał spłacać ziemią, rentą zbożową lub gotówką. W owym czasie w Brzezinie były tylko 4 zagrody chłopskie. Każdy chłop płacił Szpitalowi Św. Ducha roczny podatek w wysokości 13 talarów. Na początku XX wieku właściciele ziemi z Brzeziny mieli dostarczać szpitalnemu leśniczemu 10 korców żyta. Wówczas lasy szpitalne liczyły około 120 ha, tworzyły własny okręg  zarządzany przez specjalnego leśniczego szpitalnego (Hospitalsförster), który podlegał elbląskiej radzie leśnej (Elbinger  Stadtforstrat). W 1909 roku tutejsza leśniczówka spaliła się, ale jeszcze w tym samym roku zbudowano nową.


Brzezina w 1920 r.
    
Po I rozbiorze Polski (1772) Brzezina przeszła pod panowanie Królestwa Prus. W wyniku reformy administracyjnej, z dniem 2 maja 1874 roku powstał obwód gminny z siedzibą w Pogrodziu (Amtsbezirk Neukirch Höhe). W jego skład weszły gminy wiejskie: Brzezina, Chojnowo (Conradswalde), Przybyłowo (Dünhöfen), Zajączkowo (Haselau), Huta Żuławska (Hütte), Wodynia (Klakendorf), Nowinka (Neuendorf Kämmereidorf), Pogrodzie (Neukirch Höhe), Rychnowy (Rückenau) oraz obszar dworski (Gutsbezirk) Przylesie (Louisenthal). W 1880 roku w okręgu mieszkało 1937 osób. W latach 1914-1921 okręgowi przewodniczył Franz Schulz - mieszkaniec Brzeziny.  
   
Katoliccy mieszkańcy Brzeziny należeli do parafii w Pogrodziu i chodzili do tamtejszego kościoła pw. św. Mikołaja. Najbliższa gmina protestancka była w Milejewie (Trunz).
   
Dzieci z Brzeziny uczęszczały do katolickiej szkoły w Pogrodziu. Pod koniec XVIII w. nauka odbywała się tylko w porze zimowej, a nauczycielem był  miejscowy kościelny i organista Jan Harwart. Szkoła liczyła 52 uczniów: z Pogrodzia, Brzeziny i Wodyni. W 1821 r. zbudowano nową szkołę, która była również mieszkaniem organisty. W 1868 roku uczęszczało do niej 137 dzieci z Pogrodzia i wyżej wymienionych wsi. W latach 1906-1908 powstała droga utwardzona (2 km) z Brzeziny do Pogrodzia.
     
Około 1925 roku Brzezina miała 544 ha ziemi i 92 mieszkańców. W 1933 r. mieszkało tutaj 64 osoby, a w 1939 r. liczba mieszkańców wzrosła do 75 osób.
   
Obecną nazwę osada otrzymała 12 lutego 1948 roku (M.P. 1948 nr 14 poz. 55). Do tego czasu, oprócz dawnego Birkau, używano nazw: Brzezina, Brzezin lub Birkowice [zob. temat].




Źródło:
E. G. Kerstan, Die Geschichte des Landkreises Elbing, Elbląg 1925, s.148-149.

Monitor Polski 1948 r. (nr 14 poz. 55.)

www.territorial.de [dostęp: 10.09.2013]

Wróć do spisu treści