Elbląg-Bielany - Historia Wysoczyzny Elbląskiej

Przejdź do treści





miejscu późniejszych majątków Groß Bieland i Klein Bieland, w XIV w., czyli w czasach krzyżackich, znajdowała się wieś czynszowa Steinbeck (Kamienna), z 22 włókami ziemi (około 360 ha). Wieś znajdowała się na terytorium Starego Miasta Elbląga. Prawdopodobnie na skutek zadłużenia tutejszych chłopów wieś przeszła w ręce obywateli Elbląga. Zazwyczaj byli to członkowie Rady Miejskiej, którzy za zasługi na rzecz miasta cieszyli się uprawnieniami właścicieli ziemskich, a więc pobierali czynsze, sprawowali sądy, wydawali zgody na prowadzenie karczm, młynów itd. Przywileje te powodowały, iż rajcowie bardzo szybko się bogacili.

W księdze podatkowej z 1420 r. jest wymienionych kilku właścicieli obszaru Steinbeck, a byli to: Nickel Sonnau, Hans Röver i Heinrich Bieland. Röver w 1464 r. został burmistrzem a Bieland w 1468 r. Od Bielanda, który prawdopodobnie na koniec stał się jedynym właścicielem całego majątku, wywodzi on swoją nazwę. Heinrich Bieland był w posiadaniu majątku jeszcze na początku czasów polskich (1466-1772), ale podarował go elbląskiemu klasztorowi Brygidek. Gdy klasztor został przeniesiony do Gdańska, majątek przejęła Rada Miasta Elbląga jako Stadgut (dobra miejskie), co było przyczyną zatargu między gdańskimi brygidkami i Radą Elbląga. Spór został rozwiązany w 1531 r., kiedy Elbląg wypłacił Klasztorowi 400 marek odszkodowania i zatrzymał Bielany oraz inne dobra poklasztorne. Rada wydzierżawiła także majątek zwany wówczas Stadthof. W 1568 r. nosił on nazwę Bielandshof i miał 4 włóki, co dowodzi, iż dawna wieś Steinbeck, która miała 22 włóki, została podzielona na kilka majątków.

W 1570 r. Rada wydzierżawiła majątek Bieland burmistrzowi Sewaldowi Wartenbergowi. Zmieniono wówczas jego nazwę na Wartenbersghof. Formalnie ziemie te należały do miasta ale w rzeczywistości do obdarowanego rajcy, który był zwolniony z opłat czynszowych. Już w 1568 r., burmistrz Wartenberg przejął  sąsiedni majątek, który miał 7 włók, a był zwany po prostu Sewald Wartenberg.
 
Proboszcz  Św. Mikołaja, Stanisław Makowiecki, w 1595 r. próbował na dworze królewskim pozyskać majątek dla Kościoła – jednak bezskutecznie. Podział na Groß Bieland i Klein Bieland nastąpił jeszcze w czasach polskich. Wbrew nazwie, Bielany Wielkie miały tylko 4 włóki, natomiast Bielany Małe 6 włók. Na początku istnienia oba majątki były tej samej wielkości i nie wiadomo, dlaczego Klein Bieland miał o 2 włóki więcej. Groß Bieland był majątkiem rodowym i dość często na jakiś czas zmieniał nazwy, np. od właściciela Jakobsona nazywał się Jakobsonshof. Kolejnym posiadaczem był profesor Hennig. Po nim został przejęty przez Gottfrieda Hechta i Christopha Rittera. Wdowa Hecht powiększyła dwór. Ritter zbudował nową stajnię na polu po drugiej stronie ówczesnej drogi, a drugi dwór powstał pod lasem. Trzeci dwór był już wzniesiony wcześniej przez Henniga.
 
Po kupcu Ritterze Groß Bieland w 1787 r. odziedziczyła w połowie wdowa po nim, która ponownie wyszła za mąż za Johanna Heinricha Wegmanna, oraz w połowie dzieci. Przez dłuższy czas majątek nazywał się  Wegmannshof.

Już w 1788 r. majątek podzielony na dwie połowy zakupili dwaj kupcy: Jakob Schröter (Schroeter) i Johann Friedrich Friese. Za cały majątek zapłacili 3 745 talarów.
 
Część Friese w 1818 r. przejął na drodze dziedziczenia za 1 666 talarów jego syn Friedrich Wilhelm, który został później rajcą miejskim. W 1831 r. , rajca miejski August Silber nabył część Friese za 4 666 talarów.  
 
Część Schrötera w 1825 r., za kwotę 800 talarów, przejęła wdowa po nim Florentine Christine Schröter. Gdy zmarła w 1830 r., tą część majątku odziedziczył syn Schröterów, Jakob Ferdinand. W 1832 r. Schroeter odkupił drugą część majątku za 4 666 talarów. Odtąd posiadał cały majątek Groß Bieland.
 
Oba majątki Bieland, w 1830 r.  płaciły jako podatek od dziedziczenia 5 tzw. „ciężkich marek”, było to wówczas 6 florenów i 20 groszy (w czasach polskich „ciężka marka” miała 40 groszy, floren miał 30 groszy). Podatek ten płacony był za 8 włók (oba majątki płaciły po połowie) na dziedziczną dzierżawę.
 
Połączone przez Schrötera majątki przejęli w 1837 r., wspólnie rajca miejski Friedrich Wilhelm Friese i nadburmistrz List z Królewca na drodze dziedziczenia. Rajca Friese w tym samym roku, z powodu kłótni z Listem, spłaca go za 1000 talarów i  staje się jedynym posiadaczem dóbr. W 1842 r. kantor Pankrath, z powodu kłótni ze współdziedziczącymi, płaci za majątek 4 924 talary. W 1864 r. właścicielem zostaje porucznik Adolf Anton Quirin von Wernsdorf (*1837, †1912), za 30 000 talarów, a  w 1908 r. kapitan a.D. Georg Hans Richard Quirin von Wernsdorf (*1868, †1914), który zbudował nowy dwór. W 1911 r. majątek Groß Bieland przejął ziemianin Arnold Wunderlich (też właściciel Klein Röbern), a  w latach 1934 -1945 zarządzał nim jego syn Walther Wunderlich. Rodzina Wunderlich posiadała również pobliski majątek Roland (Rodeland), który z Groß Bieland stanowił wówczas jedną całość i miały łącznie 161 ha powierzchni, z czego 106 ha stanowiły pola uprawne, 3 ha łąki, 15 ha pastwiska, 6 ha lasy, 31 ha zajmowały drogi, wody, park i zabudowa.


 

Dwór w Groß Bieland podczas II wojny światowej nie został zniszczony. Później wraz z ziemią majątku przekazano go pod zarząd Państwowego Gospodarstwa Rolnego (PGR)  Bielany Wielkie. Budynek dworu stał się siedzibą zakładu. W latach 60. przeprowadzono jego adaptację na mieszkania i biura, pozbywając się wówczas wszelkich cech zabudowy dworskiej. Po likwidacji PGR-ów nastąpiła stopniowa degradacja budynku i ze względu na zły stan techniczny został on opuszczony i zaczął popadać w ruinę. W wyniku interwencji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, w 2001 r. dwór wraz z otaczającym go parkiem został oddany w prywatne ręce i poddany pracom konserwatorskim.  
 



Majątek Klein Bieland w XVII w. był w posiadaniu Marcina, pana na  Rechenberg. Od niego zakupił go obywatel Nowego Miasta Möller. O gospodarstwo nie dbał, znajdowało się u niego wielu urlopowanych żołnierzy brandenburskich, którzy kradli w okolicy i czynili ją niespokojną. Z tego też powodu Möllerowi wytoczono proces.
 
Kapitan Poncint, „który mieszkał pod trzema karpiami”, zakupił majątek na publicznej licytacji. Poprawił stan stawów i zbudował nowy dworek oraz budynki gospodarcze. Na górce zbudował również mały, ładny pałacyk. Od córki Poncinta majątek kupił niejaki Kobbel. Zbyt wiele nerwów kosztowali go jednak złodzieje drewna, przy pogoni za jednym z nich złamał sobie nogę i z niechęcią sprzedał majątek doktorowi von Koldum, od którego
majątek długo nazywał się Koldumshof. Wdowa po nim sprzedała majątek byłemu rektorowi z Saalfeld, o nazwisku Mater. Od niego z kolei kupił majątek w 1792 r. Johann Jakob Roskampff. Klein Bieland liczył wówczas 6 włók i 25 mórg. W dziedzictwie po Roskampffie, w 1812 r. majątek nabyli za 7 000 talarów Johann Christian Kotzer i jego małżonka Eleonora Karoline z d. Roskampff. Kotzer zbudował wspaniały pałac, przed którym znajdował się kamienny basen napełniany wodą ze źródła znajdującego się w piwnicy pałacu. Jak mówiono woda miała zawierać lecznicze minerały. Zbadał ją w 1826 r. zasłużony w historii Elbląga aptekarz Ferdinand Neumann. Stwierdził on jednak, że woda jest w klasie zwykłej wody żelazistej. Kotzer nie mógł utrzymać się na majątku. W 1827 r. doszło do licytacji, na której majątek zakupił za 4 717 talarów aptekarz i rajca miejski Johann Jakob Krause. Następnie majątek przechodził wielokrotnie z rąk do rąk: w 1832 r.  za 6 833 talary kupił go Sydow, w 1850 r. Louis von Talatzko za 15 000 talarów, w 1855 r. Schiemann za 25 000 talarów, w 1857 r. wdowa Mathilde von Kahlden za 36 000 talarów, w 1857 r. Glagau za 40 000 talarów na drodze zamiany, Prenzlin w 1858 r.  za 27 000 talarów na drodze zamiany, w 1860 r. Schumacher najpierw na przymusowej sprzedaży za 14 170 talarów a później na drodze umowy za 20 000 talarów, w 1861 r. Ferdinand Müller za 22 000 talarów, w 1900 r. Artur Müller, w 1921 r. Kämmer.
 
Według spisu przeprowadzonego w dniu 1 grudnia 1871 r. Groß Bieland miał 3 budynki i liczył 32 mieszkańców -32 ewangelików (Elbing, heiliger Leichnam). Majątek Klein Bieland miał 3 budynki oraz liczył 56 mieszkańców, w tym 51 ewangelików (Elbing, heiliger Leichnam) i 3 katolików (Elbing, St. Nikolai). W 1925 r. Gr. Bieland miał 72 ha i 80 mieszkańców, majątek Kl. Bieland 135 ha i 47 mieszkańców. Oba należały wówczas do okręgu Drewshof (Drewnik).


Źródło:

E.G. Kerstan, Die Geschichte des Landkreises Elbing , Elbląg 1925, s.145-148.
Wróć do spisu treści