Elbląskie Towarzystwo Starożytności - Historia Wysoczyzny Elbląskiej

Przejdź do treści


 
elem niniejszego artykułu jest nakreślenie w zarysie działalności Elbląskiego Towarzystwa Starożytności (Elbinger Altertumsgesellschaft - E.A.G.). Czytelników chcących zagłębić się w temat odsyłam do obszernej pracy Rafała Panfila pt. Elbląskie Towarzystwo Starożytności (Elbinger Altertumsgesellschaft) w latach 1873 - 1945 [dostęp online], która "od A do Z" przedstawia działalność Towarzystwa.

Grupa lokalnej inteligencji, badaczy i zbieraczy zabytków historii – w większości z tytułem doktora - zebrała się 11 listopada 1873 roku w elbląskiej Ressource Humanitas (Resursa Mieszczańska), by uchwalić tam założenie Towarzystwa. Wśród zebranych byli: dr teologii Siegfried Anger, księgarz i drukarz Carl Meissner, nauczyciele szkoły średniej: dr Albert Reusch i dr Ferdynand Gustaw Mehler, dr Richard Arnoldt, nauczyciel Richard Schulz, nauczyciel George Hildebrand, proboszcz kościoła św. Anny dr Ernst J. Wolsborn, adwokat Carl Horn oraz kupiec Adolf  Silberstein.
       
Według R. Panfila, radca sądu okręgowego Ferdynand J. Kaninski, kupiec i radny miejski George Grunau oraz dr med. Joseph Jacobi (a więc trzech z pięciu członków tymczasowego zarządu - obok Angera i Meissnera) nie byli obecni na zebraniu założycielskim w "Kasynie" - gdyż brak jest ich podpisów pod protokołem - jednak ich wybór do zarządu świadczy, iż byli oni już wcześniej zaangażowani w prace nad powstaniem Towarzystwa.
(Źródło: R. Panfil, op. cit., s.12.)

 
Działający od 16 października 1841 r., reprezentacyjny budynkek w centrum Elbląga na ulicy Pfeffer Straße, od 1846 r. otoczony ogrodem (Kasinogarten - dziś park Planty).
      
Na owym zebraniu uchwalono nazwę dla stowarzyszenia (Alterthumsgesellschaft), wybrano tymczasowy statut *[1] i pięcioosobowy zarząd *[2]. Członkowie mieli płacić składkę roczną w wysokości 1 talara (później 3 marki).
 
Prawdopodobnie główną inspiracją do założenia stowarzyszenia archeologiczno-historycznego w Elblągu była chęć ochrony zabytków znajdowanych na terenie Elbląga i okolic. Być może na decyzję inicjatorów wpłynęło odkrycie legendarnej Troi przez archeologa-amatora Heinricha Schliemanna (właśc. Johann Ludwig Heinrich Julius Schliemann; *1822, †1890). Przemawia za tym fakt powstania w niedługim czasie podobnych towarzystw historycznych w sąsiednim Królewcu (1873), Kwidzynie (1876), Gdańsku (1879) i Grudziądzu (1883)*[3].
 
Przez cały okres działania E.A.G. (w latach 1873-1845) statut Towarzystwa przechodził liczne zmiany i był odbiciem jego celów. Zmienioną wersję statutu uchwalono na walnym zebraniu w dniu 13 grudnia 1888 roku. Kolejne korekty nastąpiły w latach: 1905, 1918, 1923, 1927, 1928, 1929, 1930, 1933, 1935 oraz 1939. Po zmianach statutowych w 1933 i 1935 roku funkcje i uprawnienia zarządu w większości przejął prezes, którego organem doradczym była tzw. rada przyboczna, powoływana przez niego spośród ogółu członków.
 
Działalność E.A.G. można podzielić na dwa charakterystyczne okresy:
I okres – w latach 1873-1916 – kiedy Towarzystwo zajmowało się głównie prowadzeniem badań archeologicznych i szerzeniem wiedzy na temat historii i prehistorii Elbląga i regionu;
II okres – trwający od 1916 roku do końca funkcjonowania E.A.G. (1945) – gdy działalność Towarzystwa była zdominowana przez idee propagujące (za G. Kossinną) niemieckość tych terenów, a badania naukowe miały udowodnić odwieczne prawo Niemców do ich posiadania. Cele te nasiliły się po objęciu władzy przez NSDAP w 1933 roku.
       
W latach 1873 – 1945 Elbląskim Towarzystwem Starożytności kierowało sześciu przewodniczących:
 
I. Ferdinand J. Kaninski (*?, † po 1879) – w okresie 11.11.1873 – 12.10.1876 - był jednym z założycieli Towarzystwa;
 
II. Siegfried Louis Otto Anger (*1837, †1911) – w okresie 12.10.1876 – 18.10.1883 – pochodził z Tczewa, doktor teologii, był jednym z założycieli E.A.G. oraz inicjatorem powstania Grudziądzkiego Towarzystwa Starożytności (Graudenzer Altertumsgesellschaft - 1883) oraz Muzeum Miejskiego w Grudziądzu (1884), w 1880 został wybrany do zarządu Zachodniopruskiego Towarzystwa Historycznego (Westpreußischer Geschichtsverein) w Gdańsku, zasiadał też w Komisji ds. Historii Naturalnej i Archeologii (Die  Kommission für Naturgeschichte und Ärchaologie), utworzonej przy  urzędzie Starosty Krajowego Prus Zachodnich, pierwszy archeolog, który rozpoczął poszukiwania legendarnego Truso w okolicach Elbląga;
 
III. Carl Horn (*1830 †1902) – w okresie 18.10.1883 – 04.12.1884, wiceprzewodniczący w latach 1874 – 1883 i 1884 – 1902 – jeden z założycieli E.A.G., w testamencie zapisał dla Towarzystwa działkę w Łęczu o powierzchni 7,97 ha i grodzisko (Burgwall Lenzen);
 
IV. Robert Dorr (*1835, †1919) – przewodniczący od 04.12.1884 do 16.11.1916 - syn zamożnego chłopa z Kmiecina, mistrz honorowy loży wolnomularskiej (Loge Constantia), [zob. więcej];
 





V.  Alfred Bruno Ehrlich (*1868, †1945) – od 15.11.1906 do 15.11.1916 roku był wiceprzewodniczącym E.A.G., funkcję przewodniczącego pełnił w okresie od 16.11.1916 do  23.05.1939, ponownie w grudniu 1939 do 1945? – gdańszczanin, doktor filologii, zwolennik rasistowskich poglądów G. Kossinny - honorowego członka E.A.G., współtwórca, wydawca i współredaktor periodyku Elbinger Jahrbuch (w latach 1920–1941, 16 numerów), w dniu 7 lutego 1945 roku zginął trafiony odłamkiem granatu na jednej z elbląskich ulic, [zob. więcej];
 


VI. Johannes Otto Hellmuth Woelk (*1891, †1945) – przewodniczący od 23.05.1939 do 1945? – pochodził z Torunia, wykształcenie prawnicze, major w stanie spoczynku, członek NSDAP, od 1934 do 1940 roku nadburmistrz Elbląga (formalnie urząd sprawował do 1945 r.). Od maja 1939 roku przewodniczący E.A.G., ale po wybuchu wojny powołany (w grudniu 1939) do Wehrmachtu. Do 1945 roku funkcję przewodniczącego Towarzystwa sprawował jego poprzednik - Bruno Ehrlich. Komisarycznym nadburmistrzem Elbląga (od 1940 do 1945 r.) był dr Fritz Leser z Malborka. Zmarł 20 maja 1945 roku w Kopenhadze.

(Źródło: R. Panfil, op. cit., s.27-30.; Wikipedia)


*[1]Autorstwo projektu statutu przypisuje się Jacobiemu i Kaninskiemu. Był przyjęty dopiero na pierwszym walnym zebraniu w dniu 21 października 1874 r.
*[2]W skład tymczasowego zarządu wchodzili: przewodniczący i jego zastępca, sekretarz, skarbnik oraz porządkowy. W dniu 21 października 1874 r. uchwalono, że do zarządu wejdą mianowani przez magistrat kuratorzy Muzeum Miejskiego, tj. bibliotekarz i konserwator. W 1876 roku zarząd liczył 9 osób - doszło stanowisko drugiego wiceprzewodniczącego i kierownika muzeum. W 1878 roku Rada Miejska podjęła uchwałę, iż każdy kolejny przewodniczący E.A.G. będzie sprawował jednocześnie honorowo funkcję kustosza (czyli kierownika) Muzeum Miejskiego. Od walnego zebrania 4 listopada 1880 r., niektóre funkcje były czasowo pełnione przez jedną osobę, np. skarbnik i bibliotekarz. Ostatecznie skład zarządu do 1918 roku trwale zredukowano do pięciu osób, tzn.: przewodniczącego, zastępcy, sekretarza, skarbnika i bibliotekarza. W roku tym do zarządu ponownie dodano konserwatora. Do znacznego powiększenia zarządu doszło w 1929 r., kiedy jego skład został poszerzony do 12 osób: pierwszy przewodniczący, drugi przewodniczący, sekretarz, skarbnik, bibliotekarz, kurator zbiorów (Pfleger), porządkowy (Vortragsordner) i pięciu asesorów, czyli członków zarządu bez przydzielonych funkcji.
*[3]Po 1933 roku towarzystwa historyczne musiały być zrzeszone m.in. w federacji Gesamtverein der deutschen Geschichte und Altertumsvereine – której prezesem był wówczas członek NSDAP Willy Hoppe. Towarzystwo powstało w 1852 roku i działa do dziś jako krajowy (ogólnoniemiecki) koordynator badań historycznych i prac stowarzyszeń członkowskich.
o czasu objęcia władzy w Niemczech przez nazistów w 1933 roku *[4], statut E.A.G. nie określał żadnych kryteriów uzyskania członkostwa w Towarzystwie. O przyjmowaniu nowych członków decydował zarząd. W  Elbląskim Towarzystwie Starożytności były trzy kategorie członkostwa. Pierwszą i najliczniejszą kategorię stanowili członkowie zwyczajni (ordentliche Mitglieder), w której skład wchodziło - według R. Panfila - 12 grup zawodowych: I -grupę (najliczniejszą w tej kategorii) stanowili kupcy, bankierzy, handlowcy i przemysłowcy; II - pedagodzy, nauczyciele; III - lekarze; IV - prawnicy; V - duchowni; VI - ziemianie; VII - rzemieślnicy; VIII - urzędnicy miasta i powiatu; IX - rentierzy; X - aptekarze; XI - księgarze; XII - artyści. Drugą kategorię stanowili członkowie honorowi (Ehrenmitglieder). Przez cały okres działalności Towarzystwa do tej kategorii zaliczono tylko 24 członków. Członkiem honorowym był m.in. wspomniany wyżej G. Kossinna oraz pastor dr E.G. Kerstan, autor m.in. Die Geschichte des Landkreises Elbing (dotyczy historii elbląskiego powiatu wiejskiego) oraz Die evangelische Kirche des Stadt-und Landkreises Elbing… (dzieje kościoła ewangelickiego w powiecie elbląskim pod panowaniem  polskim i pruskim). Trzecią kategorię stanowili członkowie korespondencyjni (korrespondierende) - czyli współpracownicy zamiejscowi E.A.G. Kategoria ta została wprowadzona przez Towarzystwo dopiero w 1918 roku, a członkostwo było przyznawane (podobnie jak wyżej) na wniosek zarządu przez zgromadzenie członków. W całej historii Towarzystwa członkostwo to otrzymało tylko kilka osób.
(Źródło: R. Panfil, op. cit., s.33-34, 38, 42 -56.)
      
Zanim powstało E.A.G. wszelkie odkrycia archeologiczne na terenie Elbląga i powiatu były dziełem przypadku. Znalezione wówczas zabytki zazwyczaj ulegały uszkodzeniu, całkowitemu zniszczeniu lub przepadały. Później sytuacja nie uległa od razu radykalnej poprawie a błędy badawcze były popełniane do końca działalności Towarzystwa. W powijakach były metody odkrywek archeologicznych (np. metoda żelaznej sondy), które były bardzo zawodne - nie było wówczas jeszcze też profesjonalnych archeologów. Wszelkie inwestycje budowlane, brak środków i czasu na badania (sezonowość i kilkudniowy cykl prac oraz badanie kilku stanowisk równocześnie) nie wpływały korzystnie na ich wyniki. Pobieżna rejestracja stanowisk i znalezisk oraz niewłaściwe przechowywanie oraz metrykowanie zabytków były przyczyną braku możliwości późniejszej identyfikacji i ustalenia miejsca ich pochodzenia.
     
Lata 1884 – 1899 (w czasie prezesury Roberta Dorra) były okresem intensywnych badań archeologicznych. Wówczas odkryto lub przebadano 14 grodzisk, 33 osady i miejsca ze śladami osadnictwa, 11 kurhanów i 32 cmentarzyska. Były to znaleziska z różnych okresów, począwszy od młodszej epoki kamienia, przez wczesną epokę żelaza, okres wpływów rzymskich, okres wędrówek ludów, kończąc na wczesnym średniowieczu. Duże znaczenie dla wykopalisk miało wprowadzenie Ausgrabungsgesetz (Ustawa o Wykopaliskach) z dnia 26 marca 1914 roku. Ustawa zawierała przepisy regulujące zasady prowadzenia wykopalisk. Odtąd do prowadzenia wszelkich prac archeologicznych wymagane było zezwolenie prezydenta rejencji. Wszystkie znalezione zabytkowe przedmioty podlegały ochronie i bezwzględnemu obowiązkowi zgłoszenia (najpóźniej w następnym dniu roboczym) do władz policyjnych przez odkrywcę, właściciela gruntu lub kierownika robót. Znalazcy mieli obowiązek zachowania zabytku w stanie nienaruszonym. Za jego umyślne uszkodzenie, zniszczenie lub zawłaszczenie groziła kara do 10 000 marek lub nawet areszt. Nielegalne wykopaliska lub handel zabytkowymi przedmiotami były obwarowane karą do 20 000 marek grzywny, karą aresztu do trzech miesięcy lub nałożeniem obu tych kar równocześnie.
    
W latach (1916-1939) prezesury Bruno Ehrlicha badania archeologiczne koncentrowały się głównie na stosunkach osadniczych (Siedlungsarchäologie) i udowodnieniu prawa Niemców do ziem położonych na wschodzie. Na początku lat 20. XX w. odkryto cztery nowe  grodziska: w Zawiszynie, Chojnowie, k. Kadyn oraz w Weklicach. W 1921 i 1923 roku odkryto i badano pozostałości dwóch osad neolitycznych w Świętym Kamieniu – Przylesiu (Wieck  – Luisenthal I i II).
        
Kryzys gospodarczy w latach 1929 – 1933 niemal całkowicie zahamował badania archeologiczne. Dopiero po przejęciu władzy w Niemczech przez Hitlera (1933) nastąpił niespotykany dotąd rozwój tych badań. W 1934 roku w powiecie elbląskim odnotowano ok. 180 dni wykopaliskowych - w następnych latach liczba ta wzrosła do ok. 250 dni rocznie. Elbląskich archeologów zaczęli wspierać w badaniach archeolodzy z innych rejonów Rzeszy Niemieckiej i Wolnego Miasta Gdańska (np. znany archeolog dr Wolfgang La Baume, m.in. dyrektor Muzeum Przyrodniczego i Prehistorycznego, założyciel Danziger Gesellschaft für deutsche Vorgeschichte / Gdańskie Towarzystwo Prahistorii Niemieckiej, a także małżeństwo dr Werner Neugebauer i dr Helene Neugebauer). W pracach terenowych uczestniczyli licznie studenci elbląscy i królewieccy.  

W okresie swojego istnienia Elbląskie Towarzystwo Starożytności prowadziło działalność, która miała służyć - chociaż nie tylko - propagowaniu wiedzy historycznej poprzez organizowanie odczytów i prelekcji o różnorodnej tematyce. W przeważającej mierze dotyczyły one jednak prahistorii i historii lokalnej (m.in. sprawozdania z badań archeologicznych prowadzonych przez E.A.G.) oraz regionu. Elbląskie Towarzystwo Starożytności wydawało swój własny periodyk naukowy pt. Elbinger Jahrbuch (w latach 1919 – 1941 ukazało się 16? zeszytów). Sporo odczytów i prelekcji poświęcano tematyce ochrony zabytków, przyrodniczej, geologicznej, etnograficznej i antropologicznej. Do lat 20. XX wieku były one dostępne jedynie dla wąskiej grupy społeczeństwa, głównie członków Towarzystwa i ich rodzin. Później, do pierwszych lat II wojny światowej, E.A.G. było głównym kreatorem życia kulturalno-naukowego Elbląga, wciągając do swej działalności dość liczne rzesze jego mieszkańców.
   
Elbinger Altertumsgesellschaft przestało istnieć na początku 1945 roku, wraz ze śmiercią (7 lutego) wieloletniego prezesa Bruno Ehrlicha.


*[4]Do statutu w 1935 roku wprowadzono zapis (§2), iż członkiem Towarzystwa może być tylko osoba czystego aryjskiego pochodzenia (Mitglied kann nur sein, wer arischer Abstammung ist).
Zestawienie składu kolejnych zarządów E.A.G. i rady przybocznej w latach 1873 - 1941
(wg źródła: R.Panfil, op. cit., s.28-31.)

Zarząd tymczasowy od 11.11.1873 do 21.10.1874

FUNKCJA
NAZWISKO
ZAWÓD
UWAGI
przewodniczący
Kaninski, Ferdinand J.
prawnik

wiceprzewodniczący
Grunau, George
kupiec
wiosną 1874 vacat na stanowisku
sekretarz, bibliotekarz
dr Anger, Siegfried
nauczyciel

porządkowy
dr Jacobi, Joseph
lekarz

skarbnik
Meissner, Carl
księgarz

Skład zarządu w czasie prezesury Ferdinanda Kaninskiego (21.10.1874 – 12.10.1876)
przewodniczący
dr Anger, Siegfried
nauczyciel
Od roku 1878 kustosz
Muzeum Miejskiego
wiceprzewodniczący:
Horn, Carl
Kaninski, Ferdinand J.
prawnik
prawnik
16.10.1879 już tylko 1 wiceprzewodniczący
sekretarz
von Schack, Arthur
rentier
skarbnik
Meissner, Carl
księgarz
bibliotekarz
Straube, Emil
Meissner, Carl
nauczyciel
księgarz
do 1880 roku
od 4.11.1880
konserwator
Capeller, Julius
nauczyciel
członkowie
(przełożeni  Muzeum Miejskiego)
Grunau, George
Wiedwald, Heinrich
kupiec
kupiec
do 24.10.1878
Skład zarządu w czasie prezesury Carla Horna (18.10.1883 – 04.12.1884)
przewodniczący
Horn, Carl
prawnik
wiceprzewodniczący
dr Dorr, Robert
nauczyciel
asesorzy:
Kaninski, Ferdinand J.
Wiedwald, Heinrich
prawnik
kupiec

sekretarz
von Schack, Arthur
rentier
skarbnik i bibliotekarz
Meissner, Carl
księgarz
Skład zarządu w czasie prezesury Roberta Dorra (04.12.1884 – 16.11.1916)
przewodniczący
dr Dorr, Robert
nauczycieldo 16.11.1916
wiceprzewodniczący:
Horn, Carl
dr Laudon, Isidor
dr Ehrlich, Bruno
prawnik
lekarz
nauczyciel
do roku 1902
04.12.1902- 1906
od 15.11.1906
sekretarz
von Schack, Arthur
rentierdo roku 1916
skarbnicy:
Meissner, Carl
von Schack, Arthur
Luecke, Hermann
Sieg, Bruno
księgarz
rentier
buchalter, agent handlowy
kupiec
do 12.11.1885
12.11.1885 – 10.11.1886
10.11.1886 – pocz.1891
od 29.01.1891
bibliotekarze:
Grabe, Albert
Augustin, Oscar Franz
dr Kausch, Eduard
dr Müller, Traugott
emerytowany wojskowy
nauczyciel
nauczyciel
nauczyciel
od 1884 do 08. 1886
08.1886  do jesieni 1894
do 1901
od 21.11.1901
Skład  zarządu  w  czasie  prezesury  Bruno  Ehrlicha (16.11.1916  –  do 1933 r.)
przewodniczący
dr Ehrlich, Bruno
nauczycielkierownik Muzeum Miejskiego
wiceprzewodniczący
(od 1929 r. II przewodniczący)
Braun, Louis
radca budowlany
mistrz loży wolnomularskiej
sekretarze:
Tittel, Hugo Oskar
Liczewski, Arthur
Abs, Hugo
prawnik
radca budowlany
urzędnik miejski
do 1919
od 1919 do 1925
od 12.11.1925
skarbnik
Sieg, Bruno
kupiec
bibliotekarz
dr Müller, Traugott
nauczyciel
konserwator
Pahnke, Paul
nauczycielod roku 1918;
od roku 1929 – kurator
porządkowy
(Vortragsordner)
dr Bauer, Hanns
bibliotekarz(od roku 1929), dyrektor Biblioteki
Miejskiej
asesorzy:
dr Carstenn, Edward
Cichorius, Karl
dr Frentzel, Otto Erwin
dr Gerstenberg, Kurt
Netke, Kurt
pedagog
urzędnik powiatowy
kupiec
nauczyciel
inżynier
od 1929,
prof. Akademii starosta powiatu dyrektor Gimnazjum radny miejski
Członkowie „ścisłego” zarządu i rady przybocznej w 1933 roku
przewodniczący
dr Ehrlich, Bruno
nauczycieldo 23.05.1939
zastępca członek:Cichorius, Karl
dr Frentzel, Otto Erwin
urzędnik powiatowy
kupiec
starosta powiatu elbląskiego
członkowie rady przybocznej:
dr Carstenn, Edward
dr Gerstenberg, Kurt
dr Müller, Traugott
Netke, Kurt
Pahnke, Paul
Raether, Carl
pedagog
dyrektor szkoły
nauczyciel
inżynier
nauczyciel
inżynier

Przewodniczący i rada przyboczna powołana 23.05.1939 roku
przewodniczący
Woelk, Johannes O.
urzędnik miejski
nadburmistrz Elbląga, w latach 1939 – 1945 przebywał poza Elblągiem
zastępca
dr Neugebauer, Werner
archeolog
dyrektor Muzeum Miejskiego
sekretarz
dr Wolfrum, Heinrich
pedagog
profesor
skarbnik
Schröter, Paul
urzędnik miejski

bibliotekarz
dr Bauer, Hanns
bibliotekarz
dyrektor Biblioteki Miejskiej
opiekun porządku obrad
dr Carstenn, Edward
pedagog

opiekun rocznika
dr Kownatzki, Hermann
archiwista
dyrektor Archiwum Miejskiego
członkowie:
Cichorius, Karl
Galbach, Hermann
urzędnik powiatowy
nauczyciel
starosta powiatu
powiatowy inspektor
Wykaz wg źródła: R. Panfil, Elbląskie Towarzystwo Starożytności (Elbinger Altertumsgesellschaft) w latach 1873 – 1945, Gdańsk 2004, s.24-26.

Źródło:
R. Panfil, Elbląskie Towarzystwo Starożytności (Elbinger Altertumsgesellschaft) w latach 1873 – 1945, Gdańsk 2004, s.06-32. [dostęp online].

Wróć do spisu treści