Huta Żuławska - Historia Wysoczyzny Elbląskiej

Przejdź do treści



ieś pod nazwą Schönbuche założył komtur elbląski (w latach 1300-1303) Konrad von Lichtenhain w dniu 13 czerwca 1301 roku, zapewne na miejscu jakiejś osady pruskiej. Dokument lokacyjny na prawie chełmińskim (Kulmer Recht) wystawiony był dla Jana Wolgasta, który otrzymał sołectwo wraz z 5 wolnymi włókami. Osada otrzymała ogółem 30 włók ziemi pod osadnictwo, które były zwolnione od podatku na okres 9 lat. Pod dokumentem podpisali się dwaj urzędnicy krzyżaccy: Fischmeister Jan (urzędnik odpowiedzialny za  rybołówstwo)  i Karwansherr  Vincenty ( "pan karawanowy" - odpowiadał za wozy, uprząż i rzędy).

  
Po wojnie trzynastoletniej (14541466) wieś należała do starostwa tolkmickiego. Lustracja starostwa z 18 października 1664 roku wykazała pobyt we wsi jedynie 4 z 6 gospodarzy (gburów) i 2 z 4 zagrodników. Skutkiem częściowego wyludnienia oraz pogorzeliska zabudowań wsi były wojny szwedzkie. Od 15 i pół włóki odrabiali chłopi po jednym dniu w tygodniu i zamiast należnych 38 kur płacili 19 florenów i 30 groszy, prócz tego płacili tzw. płużne (Pflugkorn) - po korcu żyta i pszenicy. Z pozostałych 6 włók opłacali czynsz w wysokości 60 florenów. Dalszym obciążeniem było tzw. "gajowe" wynoszące po 1 florenie i 20 groszy od konia. Chłopi mogli wyrobić na własne potrzeby 3 beczki piwa w ciągu roku. Sołtys płacił ze swoich 5 (wolnych) włók należność z różnych tytułów w wysokości 19 florenów 42 grosze. Był on zobowiązany do przewożenia - w razie potrzeby - kamieni i wałów młyńskich. Kościołowi w Pogrodziu (Neukirch-Höhe) wnoszono z dwóch włok osiadłych (czyli uprawianych przez chłopów), po dwa korce owsa i po korcu jęczmienia. We wsi ocalała karczma, której dzierżawcą był Jan Spelman. Karczmarz posiadał 3 włóki: jedną włókę miał wolną od podatku, z drugiej odrabiał szarwark, a od trzeciej płacił rocznie 13 florenów 38 groszy.

Lustracya starostwa Tolkmickiego die 18 octobris 1664 odprawiona.

                                                                                 Wieś Hutta.
       MiIa od Tolkmitu, zasiadła na włokach, jako nam powiedziano, bo przywileju żadnego wieś ta nie ma. 30. Szołtyskich jest 5, gburskich 25.
       Było w tej wsi gburow przed teraźniejszą wojną 6. Teraz ich jest 4, mają pod sobą włok 15 i 1/2,  szarwarkowych, z ktorych jako i Neukirschanie po dniu w tydzień rabiają  9 i 1/2, a czynszowych 6, płacą z każdej po fI. 10, facit fI. 60
       Z osobna z włok szarwarkowych po czworgu kur, facit kur 38 a gr. 4, facit fI. 5 gr. 2
       Płużnego żyta z osiadłości po korcu, facit korcy 4 a fI. 1 gr. 12, facit fl. 5 gr. 18
       Item po korcu pszenice, facit korcy 4 a fI. 2 gr. 10 fI. 9 gr. 10
       Gajowego płacą od konia na rok po fI. 1 gr. 20, co lubo więcej uczynić może, teraźniejszy jednak rok namniejszy biorąc, kiedy konie poddanym wyzdychały, uczyniło gajowe z tej wsi fI. 9 gr. 15
       Piwo także wolno im robić raz w rok każdemu po trzy beczki.
       Szołtys w tej wsi Jakob Feldkener ma włok 5 iuris hereditarii, przywileju nie pokazał, bo jeszcze ojcu jego zgorzał. Deduxit to jednak świadectwem przed nami, iż jest prawdziwym szołtystwa tego dziedzicem, ktorego takowe bywały i teraz są powinności. Naprzod czynszu z włoki płacić powinien po gr. 20, facit od piąci włok fI. 3 gr. 10
       Z osobna korzec żyta a fI. 1 gr. 12, pszenice korzec a fI. 2 gr. 10, facit  fI. 3 gr. 22
       Nadto podrożnego marcas Pruthenicas 20, facit fI. 13 gr. 10
       Piwa ma wolne robienie na swóję potrzebę, a nie na szynk.
Kamieni i wałow do koł młyńskich rowno z inszemi szołtysami i lemanami wozić pomaga, gdy tego jest potrzeba. Rząd we wsi czynić i na szarwark rozkazować powinien.
       Karczma w tej wsi, w ktorej piwo pańskie szynkują ma włok 3, jedną do szynku wolną, z drugiej dzień jeden w tydzień karczmarz Hans Szpelman szarwarkować powinien, a z trzeciej płaci na rok. fI. 10
       Nad to korzec żyta, korzec pszenice dawać powinien, facit fI. 3 gr. 22 Kur 4 a gr. 4, facit gr. 16
       Od inszych powinności i szarwarkow wolen.
       Ogrodnikow przed wojną było 2, teraz niemasz żadnego i chałupy  pogorzały podczas wojny.
       Tacą dają do Neikirchu z dwuch włok osiadłych, po dwa korca owsa i po korcu jęczmienia.
                                                       Summa Villae fI. 124 gr. 5.
(A. Mańkowski, J. Paczkowski, op. cit., s. 428-429.)
     
Mieszkańcy Huty (Hütte) uzyskali potwierdzenie przywileju lokacyjnego od króla Augusta II Sasa (*1670, 1733) w dniu 20 czerwca 1699 roku w Warszawie. Lustracja starostwa tolkmickiego w 1742 roku wykazała, że wieś Hütte, która była również nazywana Hetta, posiadała wówczas 30 włók - łącznie z 5 włókami sołtysimi.  


o pierwszym rozbiorze Polski (1772) miejscowość weszła w skład Królestwa Prus i należała do królewskiej domeny tolkmickiej.


Pierwsza wzmianka o miejscowej szkole pochodzi z 1798 roku, przy okazji generalnej wizytacji parafii Pogrodzie. Wynika z niej, że istniał w Hucie budynek szkolny zbudowany z funduszy państwowych. W szkole miał mieszkanie nauczyciel Andrzej Konegen. Rząd pruski wypłacał mu pensję 60 talarów rocznie, miał ogród i bezpłatną paszę dla krowy. Ponieważ chłopi nie chcieli ponosić kosztów utrzymania szkoły, została ona zamknięta a nauczyciel Konegen wyjechał. Około 1800 roku jego miejsce zajął Marcin Kamiński (Kaniski). Nadzór nad szkołą objął proboszcz z Pogrodzia. Po śmierci Kamińskiego (†1806) przez jakiś czas nie było w Hucie nauczyciela. Później miejsce to zajął Henryk Mohwinkel. W 1821 roku wzniesiono nowy budynek szkolny. Była to klasa w pokrytej strzechą chałupie z izbą mieszkalną, stajnią i stodołą. W 1837 roku nauczycielem był tutaj Józef Brettschneider. W latach 1840-1858 pracował w szkole nauczyciel Franciszek Splieth. Jego następcą był  A. Brown. Do szkoły w Hucie uczęszczały także dzieci z  Zajączkowa (Haselau), Przybyłowa (Dünhöfen) i Rychnów (Rückenau). W 1859 roku szkoła miała 118 uczniów. Inspektorem okręgu szkolnego był wówczas katolicki ksiądz Müller proboszcz kościoła św. Mikołaja w Elblągu. Bezpośredni nadzór nad szkołą w Hucie sprawował nadal katolicki ksiądz z Pogrodzia. W 1870 roku budynek szkolny został przebudowany. Na miesięczny dochód nauczyciela składało się wówczas 20 fenigów od każdego dziecka (łącznie ok. 400 marek), darmowe mieszkanie, drewno opałowe i 6 mórg ziemi. Podczas Kulturkampfu (walka rządu pruskiego z Kościołem katolickim w celu wyeliminowania jego wpływów) funkcję lokalnego inspektora szkolnego pełnił przez trzy lata (1878-1881) leśniczy rewirowy Steckel ze Stelina (Stellinen). Nauczyciel Brown zmarł w 1894 roku. Jego następcą został Schwenzfeger, który dążył z determinacją do budowy nowego budynku szkoły. W 1895 roku powstał budynek gospodarczy a w roku następnym nowy budynek szkoły. W dniu 25 sierpnia 1896 roku ksiądz Höpfner z Pogrodzia poświęcił nowy budynek.



Od lat 70. IX wieku dzieci katolickie i protestanckie z okolicznych miejscowości uczęszczały do szkoły w Hucie. Jednak zanim to nastąpiło, protestanckie dzieci chodziły do szkoły w Ogrodnikach (Baumgart). Dzieci z Rychnów uczęszczały do szkoły katolickiej w Hucie. Później za namową pastora Braschego z Milejewa (Trunz) w kwietniu 1857 roku Michał Lenz został pierwszym nauczycielem protestanckim we wsi Rychnowy, gdzie początkowo uczył siedem do ośmiu dzieci w domu Augusta Schmidta. W 1860 roku radca dr Wantrup z Milejewa zaproponował stworzenie wspólnej szkoły wędrownej dla Rychnów, Huty i Przybyłowa. Zdecydowano, że lekcje będą odbywać się na przemian w tych miejscowościach. W 1860 roku szkoła liczyła 23 uczniów, a w roku następnym 28 uczniów. W 1864 roku Michał Lenz odszedł na emeryturę i osiadł w Jagodniku (Behrendshagen). Wynagrodzenie nauczyciela szkoły wędrownej było niewielkie; od władz z Gdańska otrzymywał on miesięcznie dwa i pół talara, a od gminy darmowe wyżywienie. Jego następca Thiel pozostał tylko cztery miesiące na tym stanowisku i przeszedł do Milejewa jako drugi nauczyciel. Jego następca Kleinke uczył także dzieci protestanckie z Zajączkowa. Jeździł tam tylko zimą, latem dzieci z Zajączkowa musiały chodzić do Przybyłowa. W październiku 1866 roku spłonął dom we wsi Rychnowy, w którym odbywały się lekcje. Jednak po siedmiu tygodniach lekcje zostały wznowione w nowo wybudowanym domu.
     
W 1869 roku protestancka szkoła wędrowna otrzymała stałe miejsce w budynku szkoły ewangelickiej w Hucie. Jej budowa była możliwa szczególnie dzięki niestrudzonej działalności księdza Braschego z Milejewa i  środkom uzyskanym od protestanckiego Stowarzyszenia Gustawa Adolfa (Gustav Adolf Verein). W dniu 2 lipca 1869 roku, budynek szkolny został otwarty.



W wyniku reformy administracyjnej, z dniem 2 maja 1874 roku powstał obwód gminny z siedzibą w  Pogrodziu (Amtsbezirk Neukirch Höhe). W jego skład weszły gminy wiejskie: Brzezina, Chojnowo (Conradswalde), Przybyłowo, Zajączkowo, Huta Żuławska, Wodynia (Klakendorf), Nowinka (Neuendorf Kämmereidorf), Pogrodzie, Rychnowy oraz obszar dworski (Gutsbezirk) Przylesie (Louisenthal). W 1880 roku w okręgu mieszkało 1937 osób.   
     
Katoliccy mieszkańcy Huty należeli do parafii w Pogrodziu i chodzili do tamtejszego kościoła pw. św. Mikołaja. Najbliższa gmina protestancka była w Milejewie.
    
Na początku IX wieku zbudowano tutaj dwa odcinki ważnej drogi państwowej Berlin – Elbląg – Królewiec: w latach 1816 – 1819 z Dąbrowy (Damerau) do Huty oraz w latach 1824 – 1826 odcinek z Huty do granicy powiatu braniewskiego. W latach 1907 - 1911 zbudowano drogę powiatową z Huty do wsi Rychnowy. W 1837 roku przeprowadzono w Hucie separację gruntów, czyli wykup chłopów z pańszczyzny oraz nadanie im ziemi na własność.
     
W 1925 roku Huta liczyła 236 mieszkańców i miała 602 ha.

Po II wojnie światowej czynna była we wsi 4-klasowa szkoła podstawowa, a od 1 września 1973 do ?  działała tutaj - przeniesiona z Milejewa - Zasadnicza Szkoła Rolnicza. Rozporządzeniem Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 lutego 1948 roku (M.P. 1948 nr 14 poz. 55) dawną nazwę Hütte zmieniono na Huta. Wcześniej używano kilku nazw: Huta, Budy, Budzisze oraz Nowe Chaty. Obecna nazwa wsi Huta Żuławska obowiązuje od 1953 roku.  Po 1945 roku w Hucie Żuławskiej zachowały się trzy domy podcieniowe (nr 24, nr rej. zab.: 54/N z 30.05.1957; nr 29, nr rej. zab.: 58/N z 30.05.1957; nr 30, nr rej. zab.: 56/N z 30.05.1957 - nie istnieje) i stodoła szachulcowa (nr rej. zab.: 56/N z 30.05.1957 - nie istnieje), które w 1957 roku zostały wpisane do rejestru zabytków.



Źródło:
E.G. Kerstan, Die Geschichte des Landkreises Elbing, Elbląg 1925, s.230-233.
F. Mamuszka, Elbląg i okolice Informator krajoznawczy, Gdańsk 1978, s.124-125.

A. Mańkowski, J. Paczkowski, Lustracya starostwa Tolkmickiego die 18 octobris 1664 odprawiona. [w:] Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, Toruń 1938, s. 428-429.
Monitor Polski 1948 nr 14 poz. 55.


Wróć do spisu treści