Jan Sprengel - Historia Wysoczyzny Elbląskiej

Przejdź do treści

Jan Sprengel von Röbern (*1517 w Elblągu, †5.09.1602 w Elblągu).

Burmistrz Elbląga, burgrabia królewski, rektor Gimnazjum Elbląskiego. Urodził się w Elblągu w 1517 roku w rodzinie patrycjuszowskiej, był synem Walentego i Anny z Kaltenbergów. Nauki początkowe pobierał w Elblągu, potem studiował w Wittenberdze (nie uzyskując stopnia akademickiego). W 1536 powrócił do Elbląga i w otwartym rok wcześniej Gimnazjum został nauczycielem, prawdopodobnie łaciny w najniższych klasach. Po odejściu z gimnazjum Wilhelma Gnapheusa pomagał w 1542 roku w kierowaniu szkołą Krzysztofowi Heylowi; wkrótce jednak opuścił placówkę, przechodząc na stanowisko pisarza w Radzie Miejskiej, a następnie jej sekretarza. W 1546 na koszt miasta ukończył studia w Wittenberdze, wieńcząc naukę dyplomem magistra, i w latach 1546-1548 pełnił funkcję rektora Gimnazjum Elbląskiego jako następca Heyla.

W 1549 po raz drugi zrezygnował z pracy w szkole i powrócił na stanowisko sekretarza Rady Miejskiej Elbląga. W 1558 przegrał proces o sfałszowanie akt sądowych, wytoczony przez Michała Friedwalda, nie przeszkodziło to jednak jego dalszej karierze. Z kolejnych spraw wnoszonych przez Friedwalda, których adresatami byli też inni członkowie Rady Miejskiej, Sprengel wychodził obronną ręką, m.in. uniewinniony w 1568 przed tzw. komisją Karnkowskiego.

Od 1566 Sprengel był członkiem Rady Miejskiej, w ramach której pełnił szereg urzędów; w 1576 został burmistrzem. Na stanowisku tym położył znaczące zasługi dla rozwoju gospodarczego miasta. Zdecydowało o tym poparcie, jakiego udzielił po elekcji Stefanowi Batoremu w imieniu miasta, w odróżnieniu od zbuntowanego Gdańska. Sprengel opowiedział się za Stefanem Batorym już w sierpniu 1576 na sejmiku pruskim w Gniewie, a następnie 10 września tegoż roku złożył w Elblągu hołd królowi i uczestniczył w toruńskim sejmie koronnym. W nagrodę za opowiedzenie się po stronie polskiego króla Jan Sprengel otrzymał od Stefana Batorego nobilitację i odtąd do nazwiska Sprengel dodawano von Röbern - od nazwy majątku odziedziczonego od rodziny patrycjuszy elbląskich Jungschultz von Röbern. Elbląg uzyskał nowe przywileje oraz potwierdzenie dotychczasowych, a po zakazie handlu z Gdańskiem, wydanym przez Stefana Batorego w marcu 1577 roku, wraz z Toruniem przejął handel zbożem i innymi towarami, sprowadzanymi drogą morską i lądową. Nowa sytuacja wymogła rozbudowę portu elbląskiego i dostosowanie go do roli portu morskiego, w czym udział miał także Sprengel, podobnie jak w organizowaniu wspólnie z Mikołajem Firlejem i Piotrem Kłoczewskim floty polskiej w Elblągu.

W dniach 16-18 wrześniu 1577 Sprengel w roli burgrabiego królewskiego bronił Elbląga w czasie najazdu floty gdańsko-duńskiej. Zdołał odeprzeć atak, biorąc do niewoli 22 szlachty duńskiej, ale nie uchronił miasta i okolicy przed zniszczeniami. 8 października Batory przyznał miastu wsparcie na odbudowę przeznaczając na ten cel dochody z cła palowego z trzech lat oraz trzy raty przyszłej kontrybucji wojennej. Król wynagrodził też straty własne Sprengla w jego dobrach Sprengelshof (rejon dzisiejszego Rubna), darowując na ich odbudowę 1500 złotych polskich. Sprengel  przeprowadził sprawną odbudowę Elbląga i rychło uruchomił ponownie port, a 28 listopada 1577 r. oczyszczony był już tor wodny do niego. Niebawem jednak Gdańsk przywrócony został do łask Batorego i znaczenie handlowe Elbląga osłabło. W tej sytuacji Sprengel podjął w 1578 roku negocjacje z Kompanią Wschodnią kupców angielskich [zob. temat] i mimo przeszkód, czynionych przez przedstawicieli Gdańska wspartych przez kanclerza Jana Zamoyskiego, doprowadził do zawarcia 24 listopada 1579 r. 33-punktowego układu handlowego z Kompanią Wschodnią i do późniejszego osiedlenia się w Elblągu Anglików, stanowiących przez kolejne trzydzieści lat filar życia gospodarczego miasta.

Sprengel siedmiokrotnie pełnił obowiązki burmistrza prezydującego, piętnastokrotnie był burgrabią królewskim, wielokrotnie uczestniczył w sejmikach generalnych pruskich oraz w polskich sejmach koronnych. Utrzymywał stały kontakt z Gimnazjum Elbląskim, w latach 1564-1579 prowadząc z ramienia Rady Miejskiej rachunki szkolne, a także sprawując władzę administracyjną jako scholarcha i protoscholarcha. Przyczynił się do odrodzenia szkoły pod koniec XVI stulecia, powierzając (1597) funkcję rektora Janowi Myliusowi, inicjując budowę (12 marca 1599) nowego, trzypiętrowego gmachu szkoły i kierując jego budową, wreszcie wspierając przekształcenie programu nauczania z gramatyczno-retorycznej szkoły średniej w 7-klasowe gimnazjum akademickie.

Sprengel zmarł 5 września 1602 w czasie zarazy. Był dwukrotnie żonaty, z Justyną, córką mieszczanina elbląskiego Henryka Röberna oraz, po jej śmierci, z Anną (ślub ok. 1587), córką Michała Brauna. Pozostawił syna Henryka.


Źródło:
W. Szczuczko, Jan Sprengel (1517-1602), burmistrz i burgrabia królewski, [w:] Zasłużeni ludzie dawnego Elbląga. Szkice biograficzne pod redakcją Mariana Biskupa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1987, s.35-40.
pl.wikipedia.org [dostęp:10.01.2014]

Wróć do spisu treści