azwa miejscowości wymieniona została po raz pierwszy w przywileju lokacyjnym z dnia 24 czerwca 1315 roku dla lokatora Arnolda, wydanym w Pasłęku przez komtura elbląskiego (w latach 1312-1316) i wielkiego szpitalnika (1312-1317?) Fryderyka von Wildenberga. Wieś otrzymała 20 włók ziemi, z czego 2 włóki (sołtysie) były zwolnione od podatków. Według dokumentu za każdą z 18 włók miano płacić rocznie 0,5 marki czynszu - na św. Marcina (11 listopada), oraz dwie tłuste gęsi - na żądanie o każdej porze roku. Ponadto płacono jeszcze czynsz w zbożu, tzw. płużne (Pflugkorn), po buszlu (Scheffel) pszenicy i żyta (buszel chełmiński =54,71 l). Później do Kamionka Wielkiego doszły jeszcze 4 wolne włóki.W dniu 22 lutego 1347 roku komtur elbląski (w latach 1344-1348) Alexander von Körner ustanawia gminę młyńską, w której skład - obok Pagórek (Rehberg), Lęcza (Lenzen) i Próchnika (Dörbeck) - wchodzą również wsie: Kamionek Mały (Klein Steinort) i Kamionek Wielki (Groß-Steinort).
W 1357 r. Kamionek Wielki został wymieniony w dokumencie wystawionym 1 czerwca przez komtura elbląskiego (1349-1371) i wielkiego szpitalnika (1354-1371) Ortulfa von Trier (z Trewiru), który dotyczył odnowienia przywileju lokacyjnego dla Próchnika. Ponieważ sołtys Kamionka Wielkiego i Próchnika mieli tylko po 2 włóki ziemi sołtysiej (Schulzenland) otrzymali prawo naprzemiennego pełnienia obowiązków sołtysa.
nadania króla Polski (w latach 1447–1492) Kazimierza Jagiellończyka Kamionek Wielki został przyznany Elblągowi w 1457 roku, jako rekompensata za zbrojny i finansowy wkład miasta w wojnie 13-letniej.
Nie wiadomo kiedy powstała pierwsza w tym rejonie cegielnia. Było to prawdopodobnie w końcu XV w. Ze skarbowych dokumentów miejskich wiadomo, iż w 1499 roku istniała tutaj karczma. Pod datą 1509 roku wymieniono tutejszą dużą cegielnię, która produkowała cegłę dla potrzeb Elbląga. Nazywano ją Ziegelscheune (ceglana stodoła) lub Alteschuppen (stara szopa). Glinę pozyskiwano ze wzniesienia w pobliżu dzisiejszego portu w Kamionku Wielkim, zaś drewno potrzebne do produkcji z lasu Ziegelwald na terenie wsi służebnej Klein Steinort (Kamionek Mały) *[1], który po wojnie trzynastoletniej podzielono między Jagodno (64 ha) i Kamionek Wielki (112 ha). Cegielnia i karczma zostały spalone w 1577 roku podczas napadu gdańszczan na terytorium elbląskie. Do 1649 roku Elbląg nie pobierał z tej ziemi żadnych podatków.
Odbudowana cegielnia do 23 maja 1808 roku pozostawała pod bezpośrednią jurysdykcją miasta Elbląga. Siłę roboczą stanowili mieszkańcy okolicznych wsi, zobowiązani administracyjnie (szarwark) do wykonywania robót na rzecz gminy. Po przejściu zakładu w 1808 roku w ręce dzierżawców, zmuszeni byli oni zatrudniać najemną siłę roboczą. Pierwszym dzierżawcą cegielni był Gottfried Schoesee, który płacił czynsz w wysokości 3 tys. 333 talarów rocznie. Po jego śmierci wdowa Christine wyszła ponownie za mąż w 1826 roku za Jakuba Dahmsa (Damm), który wykupił cegielnię na własność.
Po Jakubie cegielnię odziedziczył jego syn Jan Fryderyk Dahms. W dniu 19 marca 1846 roku właścicielem został kupiec Karol Wilhelm Moeller. W dniu 19 lipca 1850 roku zakład kupił królewiecki kupiec Gustaw Schubert (za kwotę 5 tys. 550 talarów). Już dwa lata później właścicielem cegielni ponownie był Jan Fryderyk Dahms (za 6 tys. 200 talarów). W 1862 roku przeszła ona na własność Krystiana Moellera (za 6 tys. 450 talarów). W roku następnym cegielnia znów zmieniła właściciela, został nim Otto Rudolf Martens (za 7 tys. 500 talarów). Kolejnym właścicielem został w 1885 roku Fryderyk Koehler. Ostatnim właścicielem cegielni w Kamionku Wielkim był (od 1893 roku do jej rozbiórki w 1922 roku) August Wildermann, żonaty z Augustyną z d. Koehler. Oboje małżonkowie zmarli w 1933 roku i zostali pogrzebani we wspólnym grobie na tutejszym cmentarzu ewangelickim.
(Źródło:http://dziennikelblaski.pl)
Wraz z rozbudową cegielni powstał tutaj kanał portowy, ale rybołówstwo rozwijało się słabo. Jeszcze w 1925 roku, kiedy Suchacz i Tolkmicko posiadało wiele łodzi żaglowych, w Kamionku Wielkim była tylko jedna taka łódź. Nieco później z przystani w Kamionku korzystał "Elbinger Jacht-Club e.V." założony w 1922 roku, którego prezesem był Paul Wetzki. Klub posiadał 80 członków, 24 jachty żaglowe i 2 motorowe.
(Źródło: C. Pudor, op. cit.,s.47.)
Cegielnia Augusta Wildermanna, w tle Zalew Wiślany.
Pierwsza szkoła w Kamionku Wielkim była jeszcze w czasach polskich (przed 1772), jednak wiekowy budynek uległ całkowitemu zniszczeniu. Na początku XIX wieku nauka odbywała się w wynajętych domach. Ówczesny nauczyciel Mekelburg - aby utrzymać się - trudnił się równocześnie krawiectwem. Jego następcą był już wykwalifikowany nauczyciel - po seminarium - Kroll. Później nauczycielem był niejaki Kaminski, któremu na mieszkanie i szkołę wieś przeznaczyła pasterską chatę. Po wielu latach owa chata poszła jednak z dymem i znowu musiano wynajmować pomieszczenie do nauki i mieszkanie dla nauczyciela. Nowy budynek szkolny wzniesiono w 1870 roku, a jej poświęcenia dokonał proboszcz Bourwieg z Łęcza.
Wycinek z niemieckiej książki adresowej, 1941 rok: Deutsches Reichs-Adressbuch: die Ostgebiete: Reichsgau Danzig-Westpreussen, Reichsgau Warthenland, Provinz Oberschlesien, Reg.-Bez. Zichenau und Landkreis Suwalki, Ortsverzeichnis, Branchenverzeichnis, Ausgabe 1941.
W 1925 roku Kamionek Wielki liczył 412 ha, miał 499 mieszkańców i należał administracyjnie do okręgu urzędowego Próchnik (Amtsbezirk Dörbeck).
*[1]Wbrew nazwie wieś była większa niż Kamionek Wielki.
e wsi Kamionek Wielki zachowała się zagroda holenderska (nr 30, nr rej. zab.: 172/N z 15.12.1961) typu wzdłużnego (tzw. langhof, też zagroda liniowa) z wysuniętym, okazałym pięciosłupowym podcieniem *[2], czyli wstawką spichlerzową, przy ryglowym budynku mieszkalnym z 1772 roku i przylegającą doń w jednej linii - wyraźnie młodszą - ceglaną oborą. Zagroda ma dachy dwuspadowe, symetryczne, o kącie nachylenia połaci ok. 45°. Budynek mieszkalny (około 9 m szerokości i 16 m długości) i podcienie, są pokryte dachówką ceramiczną, natomiast na budynku gospodarczym (obora) leży tzw. Eternit - płyty azbestowo-cementowe.Część mieszkalna zagrody (ma tzw. butelkowy komin) z podcieniem stanowi doskonały przykład budownictwa holenderskiego popularnego niegdyś na obszarze Żuław i Powiśla. Nie wiadomo jak bardzo obecny jej wygląd odbiega od pierwotnego (z 1772 r.), gdyż na przestrzeni wieków była ona zapewne przebudowywana, co wyraźnie widać w budynku gospodarczym. Mimo, że obiekt należy obecnie do najcenniejszych zabytków architektury w regionie, nie był zagospodarowany przez długie lata i jego los wydawał się być przesądzony [znalazł się jednak nowy właściciel, który chce uratować zabytek], ponieważ z roku na rok jego stan techniczny ulegał ciągłemu pogorszeniu [zob. galeria zdjęć z 2015 r.].
Zasłyszane: Podobno dom jest prezentem ślubnym dla pewnego małżeństwa, które miało go wyremontować i tu zamieszkać. Niestety małżeństwo się rozpadło... a dom niszczeje.
Po 1945 roku właścicielem domu był Jan Kulesza [F. Mamuszka, op. cit., s.145.], który przejął od Państwowego Funduszu Ziemi w 1948 roku gospodarstwo poniemieckie (11, 8441 ha) po Salomonie Schulzu (= Schultz, Szulz - nazwisko występowało także wśród menonitów). Być może J. Kulesza przejął również nalężący do Schulza dom. Salomon Schulz w latach 1903-1915 był przewodniczącym (wójtem) okręgu Amtsbezirk Dörbeck (Urząd Obwodowy w Próchniku). Według Wykazu byłych i nowych właścicieli gruntów rolnych przejętych przez PFZ w gromadzie Kamionek Wielki [ zob. poniżej] w Kamionku Wielkim przed wojną ziemię posiadały jeszcze trzy osoby o nazwisku Schulz: Eryk, Fryderyk i Georg. Za wyjątkiem ostatniego należeli oni do największych posiadaczy ziemi we wsi. Już wcześniej nazwisko Schulz występowało wśród mieszkańców Kamionka Wielkiego. Na jednym z forów genealogicznych (http://forum.ahnenforschung.net/showthread.php?t=121593) padło zapytanie o Samuela Schulza urodzonego w Kamionku Wielkim w 1788 roku, który w dniu 3 marca 1814 roku poślubił w Kępinach Małych (Zeyerniederkampen) mennonitkę Marię Elisabeth z d. Rempel, córkę Petera Rempla. W 1839 roku w kościele w Próchniku, do którego uczęszczali mieszkańcy Kamionka, odbyła się konfirmacja (w Kościołach ewangelickich odpowiednik jednocześnie pierwszej komunii i bierzmowania) Justine z d. Schulz. Być może dom w Kamionku był w posiadaniu rodziny Schulz od momentu jego budowy, lub niedługo po tym, aż do 1945 roku. Ale są to tylko, niepoparte faktami, przypuszczenia autora.
Większość mennonitów skupiała się na obszarze Żuław, pewna ich liczba osiadła w Elblągu. Zagroda jest świadectwem osadnictwa mennonitów na Wysoczyźnie Elbląskiej. Mennonici, co dziwne jako "ludzie nizin", w Kamionku Wielkim upodobali sobie górną część miejscowości. Niegdyś tworzyli oni tutaj dość liczne, rozsiane na koloniach gospodarstwa. Płynący przez Kamionek strumień nosił dawniej nazwę "Mennonickiego Strumienia" (Mennonitengrund).
*[2]Rzekomo ilość słupów w podcieniu miała świadczyć o zamożności właściciela domu. Każdy słup oznaczał, iż właściciel posiadał jedną włókę ziemi (z niemiecka huba lub huf). W tym wypadku pięć słupów oznaczałoby pięć włók (1 włóka (od 1819 roku) = 30 mórg = 16,79616 ha). Podcienia żuławskich domów posiadały zazwyczaj od 4 do 8 słupów, czasem nawet 9 słupów (np. Klecie k. Starego Pola).
Legenda "Diabelski Kamień" - fragmenty.
Przepływający przez Kamionek strumień nazywano kiedyś Mennonickim (Mennonitengrund)... Właśnie mennonitom zawdzięczamy jedną z legend krążących po Wysoczyźnie. Czy sami ją wymyślili, czy tylko nawiązali do wcześniejszych podań - tego nie wiemy.
[...] Na dnie Mennonickiego Strumienia spoczywa ogromny granitowy głaz. Ponieważ miejsce jest ustronne, oddalone od wsi i niewidoczne z dróg łączących niegdyś Próchnik z Zalewem, dlatego upodobali je sobie pastuszkowie. Często zamiast pilnować trzód zaszywali się w ustroniu i namiętnie grywali w karty. Robili to także w niedziele przedkładając hazardową rozrywkę nad kazania księży z Próchnika i Łęcza. Postawa chłopców przypadła do gustu diabłu... Początkowo przyjęto go do zażyłego i wtajemniczonego grona nieufnie... Z czasem jednak chłopcy spojrzeli na niego łaskawiej. Prawił im przecież same komplementy, rozwodził nad ich życiową mądrością... nie uleganiu podszeptom kleru... nie bardzo uważał na grę, przegrywał... płacił żywą monetą (!). Miła komitywa skończyła się jednak, gdy w obszernej czarnej kiesie gościa zaświeciło pustką... zagotował się ze złości i ujawnił prawdziwą naturę... spotężniał, pociemniał, z nogawki przymałych spodni wyjrzał mu ogon. Przerażeni pastuszkowie zobaczyli jeszcze jak w rozłożone karty i pulę pieniędzy uderzył wielką dłonią. Nie czekali... czym prędzej pognali do kościołów. Przybyli po kilku godzinach wierni i księża oczywiście diabła nie ujrzeli, nie było też kart i monet. Ale prawdziwość relacji przerażonych chłopców potwierdził odcisk ogromnej dłoni wyciśnięty w kamieniu. Od tej pory kamień nazywano Diabelskim (die Teufelstein).
(Źródło: D. Barton, Romantyczna Wysoczyzna - Legendy, Sztutowo 1995, s.14-15.)
Kamionku Wielkim można jeszcze zobaczyć pozostałość ewangelickiego cmentarza utworzonego w 1891 roku obok miejsca, gdzie miało znajdowć się niegdyś staropruskie grodzisko. W 1896 roku zbudowano przy cmentarzu drewnianą dzwonnicę, na której zawieszono dwa dzwony zakupione za 500 marek od gminy protestanckiej z Pangritz-Kolonie (dziś elbląskie osiedle Zawada). [...] W 2007 roku uczniowie z Gimnazjum im. Jana Pawła II w Tolkmicku zaopiekowali się starą nekropolią. Przez 3 lata ciężko pracowali aby przywrócić temu miejscu dawny wygląd. Młodzież z pomocą opiekuna i rodziców porządkowała groby. Wycięto dziko rosnące krzewy, skoszono trawę. Uwieńczeniem ich pracy było uroczyste otwarcie tego miejsca. Przybyli na nie przedstawiciele lokalnych władz.
Młodzież spełniła swój obowiązek. Niestety, dzisiaj cmentarz wygląda już jak przed renowacją. Od chwili jego otwarcia nie została tam nawet skoszona trawa. Dziś nikt o niego już nie dba. A szkoda, bo to jedno z piękniejszych miejsc w gminie Tolkmicko.
Pisze Michał Gzowski na tolkmicko.wm.pl
W pobliżu cmentarza znajdowała się ... słynna gospoda, gdzie zatrzymywali się romantyczni wędrowcy zwykli rozpocząć lub kończyć swoje marsze po szlakach Szwajcarii Próchnickiej. Siedząc w dużej sali z kontuarem, popijając piwo lub kawę, przygotowując się do trudnego marszu jarem Strumienia Mennonitów lub Strumienia Młyńskiego, można było wysłuchać jeszcze jednej legendy z miejscowego kanonu. Opowiadała ona o tajemniczej postaci z mgieł, ostrzegającej rybaków i jeżdżących zimą po zamarzniętym Zalewie Wiślanym gburów przed nagłymi niebezpieczeństwami.
(D. Barton, op. cit., s.83)
Wykaz ewidencji ludności poszczególnych gromad gminy Łęcze według stanu na dzień 1 kwietnia 1948 roku podaje, że w gromadzie Kamienica [Kamionek Wielki - przyp. W.K.] znajdowało się 83 rodziny osiedlone - 335 osób.
(APE, SPE, nr 25, poz.580, k.35.)
W latach PRL-u między miejscowościami Kamionek Wielki i Nadbrzeże utworzono nowy administracyjny twór pod nazwą Kamienica Elbląska - wchłonęła część obszaru Kamionka Wielkiego oraz Witowa (nazwa ustalona 29.12.1950 r. przez KUNM)- dawnego majątku i cegielni Hopehill. Obecnie większa część b. Kamienicy Elbląskiej (m.in. przystań rybacka, "baraki") jest częścią Kamionka Wielkiego, a pozostała (teren podobozu) należy do Nadbrzeża.
Wykaz byłych i nowych [1948 r.] właścicieli gruntów rolnych poniżej 100 ha (wraz ze znajdującymi się na nich obiektami rybnymi, przemysłu rolnego, przynależnymi do nich gospodarczo i administracyjnie) przejętych przez Państwowy Fundusz Ziemi w gromadzie Kamionek Wielki (Kamionek Wielki, Witowo, Nadbrzeże).
(Kolejność oraz pisownia nazwisk jak w oryginale. Brak liczb przy nowym właścicielu oznacza, że przejął on cały areał)
1. Lemke Eryk 58,4069 ha - Lis Jan 15,0000 ha, Brzeziniec Czesław 15,0000 ha, Turski Wacław 20,0000 ha, Sosnowski Bronisław 8, 4069;
2. Kunz Eryk 47,2875 ha - Karszański Piotr 10,0000 ha, Bliźniakiewicz Michał 8,0000 ha, Awizoń Michał 15,0000 ha, Mikołajka Stefania 12,0000 ha, Kraśnicki Albin 2,2875;
3. Mekelburg Anna 0,1200 ha - Dulko Władysław;
4. Loeppke Eliza 1,7925 ha - Malinowska Jadwiga;
5. Jochim Jakob 1,0730 ha - Slusarczyk Zofia;
6. Schreiter Eritz 0,2750 ha - Pniewski Zygmunt;
7. Freischhauer Albert 0,3290 ha - Lewandowski Wacław;
8. Kuhn Wilhelm 0,4444 ha - Rywelska Agnieszka;
9. Friesen Martha 03,0473 ha - Bocian Władysław;
10. Schulz Salomon 11,8441 ha - Kulesza Jan ;
11. Jochim Edward 6,6398 ha - Pniewski Jan;
12. Cuintern Ernst i El. 0,7181 ha - Chryściuk Karp. ;
13. Kleiiss August 0,1076 ha - Chmielewski Jan;
14. Perzewski Jan i Em. 0,2318 ha - Malinowski Piotr;
15. Cuintern Gottfried 6,3712 ha - Głowala Antoni;
16. Hildebrandt Wilhelm 1,8614 ha - Budzyński Jan;
17. Dunkel Wilhelm 4,1816 ha - Mikołajko Stefania 2,1000 ha, Olekowa Stanisław 2,0816 ha;
18. Melzer August 0,6843 ha - Gutkowski Jan 1,7263 ha [skreślono 2,8512];
19. Kroll Rudolf 0,1300 ha;
20. Jochen Samuel 0,9120 ha;
21. Kin Samuel i Eliza 22,9177 ha - Cinewski Roman 14,5000 ha, Sochalski Stefan 8,4177;
22. Schulz Eryk 10,8622 ha - Sochalski Henryk;
23. Tolkemit Wilhelm 2,3713 ha - Litwinowicz Stanisław 3,6135 ha;
24. Schallke Wilhelm 1,2422 ha;
25. Kretschemann Franciszek 5,1598 ha - Gorzkowski Teofil 5,5256 ha;
26. Dorsch Henryk 0,0283 ha;
27. Engler August 0,0367 ha;
28. Fischer Henryk i R. 0,3008 ha;
29. Gotschalk Jakob i M. 1,0561 ha - Pawlikowski Władysław 1,1761 ;
30. Dorsch Gottfried 0,1200 ha;
31. Schulz Fryderyk 32,6524 ha - Franczak Wacław 20,0000 ha, Zegzuła Stefan 12,6524 ha;
32. Stabois Jan i Krystyna 18,5979 ha - Tobijanowski Tadeusz;
33. Schotte Anna 0,1399 ha - Gutkowski Jan 1,1249 ha [odręcznie];
34. Hohn Henryk i Wilh. 0,0710 ha;
35. Kliess [E]mil 0,1033 ha;
36. Fischer Samuel 0,2663 ha;
37. Pehl Herman 0,2431 ha;
38. Krauze August 0,2659 ha;
39. Gabel Gottfried 0,4989 ha;
40. Riedel Gerda 0,4942 ha;
41. Hohmann Franz 3,3916 ha - Makowski Józef;
42. Ballow Karol 13,2904 ha - Rozwadowski Józef 4,5985 ha;
43. Krause Otto 0,1267 ha;
44. Tolkemit Ernst 0,9073 ha - Puscik [Piaścik?] Antoni 3,4814 ha ;
45. Tolkemit Gustaw 0,7378 ha;
46. Klotz Eryk i Sz. 1,0367 ha - Glicarek Janusz;
47. Aelschaeger Alfred 8,4642 ha - Blizniakiewicz Michał;
48. Perzewska Emilia 0,0219 ha - Szypul Antoni ;
49. Kirschnick August 0,2760 ha - Szypul Antoni;
50. Mekelburg Ernst 1,4212 ha - Kenicki Kazimierz;
51. Gotschalk August 0,4063 ha;
52. Hohm Franciszek 0,5469 ha - Fiedorczyk Kazimierz;
53. Kuizorek Jan i W. 0,6533 ha - Puscik [Piaścik?] Antoni;
54. Kleiss Emil 0,5722 ha - [Piaścik Antoni?];
55. Kirschnick Fritz 0,2306 ha - Kantelon Władysław;
56. Schulz George 0,1002 ha - Puscik [Piaścik?] Antoni;
57. Gehrmann Gottfried 0,2553 ha - [Piaścik Antoni?];
58. Kuck Edward 0,2553 ha - [Piaścik Antoni?];
59. Kirstein Gottfrid 0,2553 ha;
60. Martag Fryda 1,0118 ha - Lankiewicz Józef.
Fundusz Ziemi wynosił razem: 260,1001 ha, grunty państwowe 268,3876 ha, 14,0278 ha - drogi, rowy, wody. Ogółem powierzchnia gromady Kamionek Wielki wynosiła 542,7155 ha.
(Źródło: APE z/s w Malborku, SPE w Elblągu, Nr 25, poz. 582.)
Źródło:
E.G. Kerstan, Die Geschichte des Landkreises Elbing, Elbląg 1925, s,336-337.
D. Barton, Przewodnik krajoznawczy "z myszką" po Wysoczyźnie Elbląskiej, Elbląg 1997, s.83.
D. Barton, Romantyczna Wysoczyzna - Legendy, Sztutowo 1995, s.14-15.
C. Pudor, Die Stadt Elbing und ihre Umgebung, Elbląg 1925, s.47.
F. Mamuszka, Elbląg i okolice Informator krajoznawczy, Gdańsk 1978, s.145.
APE z/s w Malborku, SPE w Elblągu, Nr 25, poz. 582.
APE, SPE, Nr 25, poz.580, k.35.
Deutsches Reichs-Adressbuch :die Ostgebiete, Ausgabe 1941, za Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa, http://kpbc.umk.pl [dostęp:31.05.2015].
http://dziennikelblaski.pl; Ponad 400 lat Starej Szopy. Historia nadzalewowych cegielni [cz. 3] - Dziennik Elbląski [dostęp:28.04.2017].