Karszewo - Historia Wysoczyzny Elbląskiej

Przejdź do treści


dniu 21 maja 1301 roku Johannes Weiss otrzymał od komtura elbląskiego (w latach 1300-1303) Konrada von Lichtenhain 40 włók ziemi (na 12 lat wolnizny - Freijahren) w Langendorf  (późniejsze Karschaw/Karschau, obecnie Karszewo) na prawie chełmińskim wraz ze sprawowaniem niższego sądownictwa. W księdze czynszowej komturstwa elbląskiego z 1406 r. istnieje zapis, iż wieś za każdą z 36 włók (4 wolne włóki posiadał sołtys) płaciła na św. Marcina (11 listopada) ½ marki oraz - w naturze - 4 kury rocznego czynszu.


Niewątpliwie już przed przybyciem Krzyżaków istniało w rejonie Karszewa staropruskie grodzisko. Jeszcze w końcu XIX wieku, w zakolu dopływu Baudy zwanego Wielką Młynówką, były widoczne ślady dawnych obwarowań *[1] otaczających wzgórze (Schlossberg), które okoliczni mieszkańcy nazywali „Pogańskim Zamkiem” lub „Karszewską Górą Zamkową”.


*[1]W Karszewie zlokalizowano ślady grodziska pruskiego, które mogło powstać na przestrzeni IX – XIII wieku, które objęte są ochroną przez wpis do rejestru zabytków decyzją nr 97/a z dnia 22.10.1993 roku.

ic nie wiadomo, co działo się z Karszewem przez pierwsze 150 lat. Prawdopodobnie był to majątek rycerski, jednak ze względu na brak przekazów źródłowych nie można tego ustalić. Później wieś była związana z Elblągiem, Tolkmickiem i "Świętą Warmią", wielokrotnie była przedmiotem sporów. W 1456 roku król Kazimierz Jagiellończyk ufundował w Elblagu klasztor dla Zakonu Św. Brygidy. Fundację zatwierdził w dniu 14 maja 1458 roku papież Kalikst III, który zezwolił na przybycie do Elbląga 60 zakonnic oraz 25 zakonników. Klasztor otrzymał liczne nadania ziemskie. Wszystkie te fundacje opatrzone były klauzulą zwrotu, gdyby zakon nie powstał lub został zlikwidowany. Klasztor otrzymał m.in. wsie Pogrodzie (Neukirch, później Neukirch-Höhe), Karszewo oraz  Krzyżewo (Kreuzdorf, wtedy Krebsdorf). Jednak około 1500 roku, z powodu złej sytuacji materialnej - większość dochodów przejmowała rada miejska - elbląskie brygidki przeniosły się do Gdańska. Wywiązał się wtedy konflikt biskupa warmińskiego (w latach 1489 – 1512) Łukasza Watzenrode z Elblągiem o wsie Karszewo, Pogrodzie i Krzyżewo - biskup zagroził Elblągowi ekskomuniką. Watzenrode poprosił polskiego króla o przekazanie wymienionych trzech wsi, leżących poza terenem elbląskim, dla swojego biskupstwa. Król Zygmunt I (*1467, †1548) nie tylko spełnił prośbę biskupa ale też przekazał, 10 lutego 1508 roku, biskupstwu warmińskiemu całe starostwo tolkmickie. W dniu 25 lutego 1519 roku król potwierdził przynależność starostwa tolkmickiego do kapituły warmińskiej.

     

Po śmierci Watzenrodego w 1512 roku, nowy biskup Fabian Luzjański (*ok.1470, 1523) złożył obietnicę darowizny tych trzech miejscowości kanonikom fromborskim. W dniu 13 kwietnia 1513 roku przekazał te wsie kapitule. Zabronił też radzie Elbląga administrowanie dobrami klasztoru św. Brygidy pod groźbą ekskomuniki. Spadkiem po elbląskich brygidkach zainteresowane były również brygidki z Gdańska, które wspierały elbląską radę miejską. Ciężar układów z władzami Elbląga przejęli na siebie kanonicy Tiedemann Giese i  jego wuj Maurycy Ferber (obaj byli później biskupami warmińskimi). Były także inne kwestie sporne np. wykup wsi Wodynia i Majewo z okręgu tolkmickiego, przekazanego kapitule przez biskupa Luzjańskiego, czy też zatargi o prawo połowu w części Zalewu Wiślanego.

     
Elblążanie odwołali się nawet do papieża i króla Zygmunta I, który do zbadania sprawy wyznaczył komisję w składzie: wojewoda malborski Jerzy Bażyński, wojewoda pomorski Jerzy Konopacki, kasztelan chełmiński Mikołaj Działyński i podkomorzy pomorski Achacy Cema. W dniu 26 października 1518 roku w Gdańsku doszło do zawarcia ugody z gdańskimi brygidkami. Klasztor gdański, gdzie przenieśli się zakonnicy z Elbląga, otrzymał dobra Karszewo i Krzyżewo, a w rękach kanoników warmińskich pozostało Pogrodzie. Poniżej fragment ugody:

Mauricius Ferber, decretorum doctor, ermländischer Domküster und Domkapitular von Lübeck (Lubiensis), Prokurator des Bischofs Fabian von Ermland, und das Brigittenkloster zu Danzig schließen zur Beilegung ihres vor der römischen Kurie anhängigen Streites über die vom Polenkönig Kasimir dem Brigittenkloster zu Elbing geschenkten Dörfer Krebszdorf (Kreuzdorf, Kr. Braunsberg), Karschau (Kr. Braunsberg) und Neukirch (a. d. Höhe, Kr. Elbing), die sich der Bischof Lucas von Ermland nach der Auflösung des Elbinger Klosters vom König Sigismund von Polen hat schenken lassen, einen Vergleich...
(Źródło: www1.uni-hamburg.de)     
    
W 1521 roku zakon św. Brygidy opuścił Elbląg - ich niemal cały majątek przejęło miasto. Karszewo wraz z Pogrodziem i Krzyżewem przeszły do starostwa tolkmickiego.

W dniu 10 marca 1521 roku, pod koniec wojny polsko-krzyżackiej (1519-1521), Tolkmicko zostało zajęte przez Krzyżaków i  rycerz Kasper von Schwalbach odebrał od mieszczan tolkmickich przysięgę na wierność Zakonowi. Krzyżacy podporządkowali sobie Karszewo, Pogrodzie, Krzyżewo, a także dobra: Kadyny, Pagórki (Rehberg), Ostrogórę (Scharfenberg) i część Zajączkowa (Haselau). Okupacja Tolkmicka trwała aż do 1525 roku.
      
Jeszcze w 1521 roku administrator dóbr kapituły warmińskiej Tiedemann Giese i zapewne kanonik fromborski Mikołaj Kopernik (wówczas komisarz Warmii) napisali skargę do posłów króla Zygmunta I  oraz radców Prus Królewskich na zjeździe w Grudziądzu, o rabunkach dokonanych przez Krzyżaków w Tolkmicku. Między innymi w skardze protestowano przeciwko zagarnięciu przez Kaspra Schwalbacha czynszów płaconych do tej pory kapitule przez dziewięciu mieszczan z Tolkmicka za połów ryb na Zalewie Wiślanym. Kopernik  w liście do wielkiego mistrza oświadcza, że wsie Pogrodzie, Karszewo i Krzyżewo nie powinny były płacić daniny do zajętego przez Krzyżaków Tolkmicka lecz do Fromborka, do którego należą od 1508 roku. Wtedy Schwalbach oświadczył, że miał prawo pobierać daninę ponieważ wsie te należą do Tolkmicka. Wielki mistrz (w latach 1511-1525) Albrecht Hohenzollern nie zareagował na wielokrotne skargi kapituły warmińskiej, a król Zygmunt zdecydował się podarować (w końcu grudnia 1522 roku) kanonikom fromborskim, jako odszkodowanie za utracone ziemie, okręg pasłęcki (zdobyty na Krzyżakach) oraz (w 1523 roku) miasteczko Młynary (Mühlhausen).

      
Po odejściu Krzyżaków, na początku czerwca 1525 roku, zarząd nad okręgiem tolkmickim przejęli w imieniu króla Jerzy Bażyński i Achacy Cema. Dopiero w sierpniu 1526 roku okręg tolkmicki wrócił  do biskupstwa warmińskiego. Podczas ostatniej wojny ziemie te zostały spustoszone i wiele wsi - zapewne też Karszewo - uległo wyludnieniu na długie lata.
       
Podarunek Zygmunta I  (z 1508 r.) nie został potwierdzony przez sejm w Lublinie w 1569 roku i Kapituła musiała oddać starostwo tolkmickie Koronie, łącznie z Pogrodziem. Karszewo i Krzyżewo pozostały przy biskupstwie warmińskim i ponownie zostały oddane w zarząd klasztorowi  Św. Brygidy z Gdańska. Po I rozbiorze Polski (1772) wszelkie majątki kościelne przejęło państwo pruskie. Karszewo dostało się w prywatne ręce.


F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, op. cit., tom III, s.882.

Okres wojen szwedzkich, wojny północnej i czasów napoleońskich srogo dały się we znaki mieszkańcom całej okolicy. Przemarsze wojsk, rekwizycje i grabieże, doprowadziły do biedy, głodu, drożyzny i epidemii.
      

Ponieważ we wsi nie było kościoła mieszkańcy Karszewa chodzili do świątyni parafialnej w oddalonym o ok. 5 km Błudowie (Bludau). Nie wiadomo, kiedy zbudowano tam pierwszy kościół  (wieś była wymieniona już  w 1298 r.). Wiadomo jedynie, że na jego uposażenie przeznaczono 4 włóki ziemi. Pierwsza wzmianka o kościele w Błudowie pochodzi z 17 kwietnia  1402 roku, a pierwszy proboszcz imieniem Jan występuje w dokumencie z 5 listopada 1420 roku. W drugiej połowie XV w. przystąpiono do budowy nowego kościoła, ale posuwała się ona bardzo powoli i jeszcze w 1484 roku nie była ukończona.
    
W Błudowie była też szkoła parafialna, gdzie uczęszczały dzieci z Karszewa. Wiadomość o szkole pochodzi dopiero z 1789 roku. Nauczycielem był wówczas Jan Krebs, który był też kościelnym i organistą. Prócz Karszewa do parafii błudowskiej należały: Jędrychowo (Heinrichsdorf), Stare Monasterzysko (Alt Münsterberg) i Włóczyska (Vierzighuben). W tych wsiach istniały wówczas tzw. szkoły zimowe, gdzie w miesiącach zimowych, w wynajętych pomieszczeniach, „wykształceni” wieśniacy uczyli dzieci pisać, czytać i katechizmu. Chłopi z tych wsi pragnęli ustanowienia stałych nauczycieli, gmina jednak nie posiadała na to środków. W 1802 roku Błudowo nadal posiadało szkołę parafialną.
(B. Koziełło -Poklewski, op. cit.,s.210.)

W pobliżu Karszewa znajdowały się pozostałości staropruskiego grodziska (grodzisko pruskie z IX-XIII w. wpisane do rejestru zabytków archeologicznych pod nr C-186), które okoliczna ludność nazywała Der Karchauer Burgwall. W 1888 roku do Karszewa przybyła ekspedycja profesora Roberta Dorra, która przebadała miejsce zwane Silberkaul (Srebrne Bagno), gdzie odkryto resztki drewnianych konstrukcji i pnie tworzące regularny krąg. Przypuszczano, iż w tym miejscu mógł znajdować się pruski święty gaj. Z nieznanych przyczyn nie przebadano jednak grodziska.


E.G. Kerstan, op. cit., s.426.

Obok miejsca, gdzie było grodzisko znajduje się Lisi Parów, który niegdyś zwano Grossergrund (Wielki Jar). Na jego dnie spoczywał ogromny głaz narzutowy Jungferstein (Dziewiczy Kamień). Był podobno niewiele mniejszy od słynnego Wielkiego Kamienia ze Szwajcarii Próchnickiej. Jednak w 1850 roku został on zabrany z Wielkiego Jaru i przeznaczony na fundamenty budowanej w Młynarach stacji kolejowej. Od grodziska do głazu wiodła Dziewicza Ścieżka (Jungernsteig). Z karszewskim Dziewiczym Głazem związana jest ludowa legenda. Według niej na głazie lubiły siadać trzy piękne i długowłose nimfy, które moczyły bose stopy w wodach strumienia. Nimfy wzbudzały strach, ponieważ ich naga skóra lśniła hebanową czernią. Ulubioną rozrywką nimf było straszenie złodziei drewna. Gdy taki chłop, zajęty w pocie czoła wyrębywaniem lub zbieraniem drewna, obejrzał się nagle i zobaczył czarną piękność czmychał czym prędzej. Gdyby udało się którejś z nich zarzucić na niego swoje smukłe ramiona i pocałować w usta, czekała go słodka, ale rychła śmierć.
(D. Barton, op. cit., s.169.)
     
Z dniem 1 stycznia 1874 roku wszedł w życie nowy podział terytorialny terenów ówczesnego Królestwa Prus. Zgodnie z dokonanym wtedy podziałem, od 18 czerwca 1874 roku, Karszewo znalazło się w składzie tzw. okręgu urzędowego (Amtsbezirk) Rautenberg, którego siedzibą było Wierzno Wielkie (Groß Rautenberg). W skład Amtsbezirk Rautenberg wchodziły gminy wiejskie (tzw. Landesgemeinde): Stare Monasterzysko, Błudowo, Wierzno Wielkie, Jędrychowo, Karszewo, Wierzno Małe (Klein-Rautenberg), Kurowo Braniewskie (Kurau) i Włóczyska. W skład okręgu weszły też obszary dworskie (Gutsbezirken): Stare Sadłuki (Alt Sadlucken), Nizinka (Niederwald), Janowo (Johannishof), Nowe Sadłuki (Neu Sadlucken), Browarniki (Bräuergrund) i Nowinki (Neufeld). Taki skład okręgu (8 gmin) trwał do 1945 roku. W 1933 roku Karszewo zamieszkiwało 245 mieszkańców, natomiast w 1939 roku liczba ta spadła do 210 osób.

      
W latach 1946-1954 Karszewo (Karczewo, Karszawa) wchodziło w skład gminy wiejskiej z siedzibą w Chruścielu. Od 28 czerwca 1946 roku gmina Chruściel  była jednostką administracyjną powiatu braniewskiego, który wchodził  w skład nowo utworzonego województwa olsztyńskiego. Według stanu z 1 lipca 1952 roku gmina była podzielona na 7 gromad: Błudowo, Chruściel, Dąbrowa, Karszewo, Kurowo Braniewskie, Wierzno Wielkie i Włóczyska. Od 29 września 1954 roku w miejsce gmin wprowadzono gromady. W dniu 1 stycznia 1973 roku ponownie reaktywowano gminy, jednak Karszewo (wraz z sołectwami: Błudowo, Kurowo Braniewskie, Stare Monasterzysko i Włóczyska) wyłączono z powiatu braniewskiego i przyłączono do powiatu pasłęckiego. Od 1975 roku Karszewo znajduje się w granicach powiatu elbląskiego w gminie miejsko-wiejskiej Młynary.


Źródło:

E.G. Kerstan, Die Geschichte des Landkreises Elbing, Elbląg 1925, s.426.

F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom II,III i VII, Warszawa 1884, s.336,882, 21.
T. Borawska, Tiedemann Giese (1480 - 1550) w życiu wewnętrznym Warmii i Prus Królewskich, Olsztyn 1984, s.70,89-90,129.
B. Koziełło -Poklewski, Dzieje wsi. Błudowo, [w:] Braniewo z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1973, s.210.

D. Barton, Przewodnik krajoznawczy "z myszką" po Wysoczyźnie Elbląskiej, Elbląg 1997, s. 169.
www1.uni-hamburg.de Regesten und Texte zur Geschichte Preußens und des Deutschen Ordens - Ältere Abteilung (1140-1381) [dostęp: 06.09.2013]

Wróć do spisu treści