Mikołaj Kopernik - Historia Wysoczyzny Elbląskiej

Przejdź do treści

Mikołaj Kopernik/ Nicolaus Copernicus (*19.02.1473 r. w Toruniu, † 21.05.1543 r. we Fromborku).
W latach 1491-1495 studiował w Krakowie, a następnie we Włoszech (Bolonia, Padwa, Ferrara). W 1503 doktoryzował się z prawa kanonicznego. Po powrocie do Polski mieszkał w Lidzbarku Warmińskim, Fromborku (1510), Olsztynie (1520-1521, w czasie wojny polsko-krzyżackiej).
      
Wciąż trwają dyskusje, czy był Polakiem czy Niemcem. A przecież w XV i XVI wieku nie zastanawiano się nad tym, bo nie było jeszcze pojęcia narodu. Wielu badaczy pochodzenie nazwiska wywodzi albo od rzemiosła ("obrabiacz miedzi" od koper - miedź), albo od nazwy śląskiej wsi "Koperniki" *[1], twierdzą oni też, że z całą pewnością polska jest końcówka "- nik", ale samo nazwisko jest niejasne.


Łukasz Watzenrode     

W czternastym i piętnastym wieku pojawiają się wzmianki o rodzie Koperników zamieszkującym w miastach śląskich, a potem i innych. W 1367 roku pojawia się w aktach miasta Nysa zarządca łaźni miejskiej Kopernik, w 1375 roku występuje Niczko Mikołaj Kopernik, płatnerz. Nie wiadomo, w jakim stopniu spokrewnieni byli z astronomem. Hans Schmauch przypuszczał, że Mikołaj Kopernik, mistrz kamieniarski, który w 1396 roku otrzymał prawo miejskie w Krakowie, był pradziadkiem astronoma.
       
Jego dziadek  Jan *[2] był zamożnym krakowskim kupcem, ojciec zaś hurtownikiem, który w roku 1458 przybył z Krakowa do Torunia. Rodzice Mikołaja Barbara i Mikołaj, mieli czworo dzieci: Andrzeja, Mikołaja, Barbarę i Katarzynę. W 1483 roku zmarł ojciec. Opiekę nad rodziną objął zamożny wuj, biskup Łukasz Watzenrode. Jesienią 1491 roku 18 letni Mikołaj wraz z bratem Andrzejem rozpoczyna studia na wydziale sztuk wyzwolonych Uniwersytetu Krakowskiego. Z czasu tego pozostał zapis w wykazie przyjętych na studia: Mikołaj , syn Mikołaja z Torunia uiścił całość (kwoty wpisowej ). Czas pobytu Mikołaja Kopernika w Krakowie przypada na okres wielkiego rozkwitu uczelni krakowskiej.



*[1]S. Rospond  podaje w "Nazwiska Ślązaków" wyd. w 1960 r., m.in. że tak częste w rodzinie astronoma imię Mikołaj było bardzo rozpowszechnionym imieniem spotykanym w XIV i XV wieku na osi Śląsk- Kraków, oraz że w miejscowości Koperniki był kościół pod wezwaniem św. Mikołaja. Rospond uważa za słuszny wywód J. Łosia, że nazwisko Kopernik może pochodzić od nazwy miejscowej "Koperniki", która dosłownie oznacza osadę koperników, tj. wytapiaczy miedzi.
*[2]Jan Kopernik, który w latach 1422—1447 często występuje w Krakowie jako zamożny kupiec. Był on familiaris, czyli agentem kupca wrocławskiego Jana Banka w 1433 roku, ale sam prowadził też interesy handlowe. Ożenił się on z córką Piotra Bastgerta, który został przyjęty do prawa miejskiego w Krakowie w 1416 roku. Rodzina Bastgertów pochodziła z Opawy na Śląsku. Jan Kopernik w 1438 roku zrzekł się prawa miejskiego w Krakowie, ale zapewne przyjął prawo miejskie w jednym z dwóch innych miast aglomeracji krakowskiej — w Kazimierzu lub Kłeparzu, Kraków bowiem w miarę wzrostu ludności nie mógł jej pomieścić w swych murach i założono dwie nowe osady miejskie poza jego murami. Jan Kopernik z powrotem przyjął prawo miejskie krakowskie w 1440 roku.
(Wg sbart.pl/geneza-nazwiska-mikolaja-kopernika)


W 1495 roku Mikołaj Kopernik opuszcza Kraków i przybywa do Lidzbarka, gdzie rezyduje jego wuj biskup warmiński. Mikołaj miał przyjąć wakujące stanowisko kanonika we Fromborku, jednak poważne opory w kapitule uniemożliwiły mu jego objęcie. Przez rok przebywa u boku wuja w Lidzbarku jako skromny "kleryk chełmiński".
      
W lecie 1496 roku wyjeżdża do Italii na studia prawnicze. W Bolonii przebywał przez trzy lata, jednak studiów jurystycznych nie ukończył. Następnie udał się do Padwy, gdzie w latach 1501 - 1503 pogłębiał swoja wiedzę medyczną. 31 Maja 1503 roku doktoryzował się z prawa kanonicznego w Ferrarze. Jesienią tr. wraca z Italii na Warmię jako doktor praw i lekarz. Tym razem kapituła zakceptowała Mikołaja jako kanonika warmińskiego. Nie osiadł jednak przy katedrze we Fromborku, lecz na zamku lidzbarskim. Niewątpliwie starzejący się Watzenrode wolał mieć siostrzeńca-lekarza *[3] u swego boku, a przy tym czuwać nad jego karierą polityczno-kościelną i przygotować swojego następcę. Mikołaj wielokrotnie asystował biskupowi kiedy ten wyjeżdżał np: na zjazdy stanów Prus Królewskich, czy na spotkania z władcami polskimi, Aleksandrem Jagiellończykiem i Zygmuntem Starym. Watzenrode powierzał Kopernikowi niektóre prace, głównie kartograficzne, które stanowiły mapy pogranicza warmińsko-krzyżackiego, jak również mapy okolic Zalewu Wiślanego w związku z przewlekłym sporem Watzenrodego z miastem Elblągiem o tereny połowu ryb. W Lidzbarku w latach 1507-1509 powstała pierwsza koncepcja heliocentryczna doktora Mikołaja, przelana na papier ale nie wydana drukiem, nazwana dzisiaj Commentariolus - Komentarzyk o hipotezach ruchów niebieskich.
      
Na skutek autokratyzmu stażejącego się wuja, skłóconego ze stanami pruskimi (zwłaszcza z wielkimi miastami Gdańskiem i Elblągiem) Mikołaj opuścił mury lidzbarskiego zamku.
       
W 1510 roku Kopernik osiedla się na stałe we Fromborku. Pełniąc funkcję kanonika miał doskonałe warunki by poświecić się badaniom naukowym. Pracował  też jako lekarz, a w wolnym czasie zajmował się astronomią.
      
Następcą Watzenrodego, który zmarł w 1512 roku, był  dawny kolega Kopernika ze studiów Bolońskich Fabian Luzjański. W okresie jego pontyfikatu Mikołaj był administratorem dóbr kapitulnych w Olsztynie, którą objął  po Krzysztofie Suchtenie 8 listopada 1516 r., i sprawował  do 1519 roku. W okresie wojny polsko-krzyżackiej Kopernik ponownie przebywał w Olsztynie, stając się w połowie listopada 1520 roku (jako administrator) głównym organizatorem przygotowań do jego obrony.
      
Po śmierci biskupa Luzjańskiego 30 stycznia 1523 r., Kopernik osiągnął szczyt swojej kariery urzędniczej ponieważ do wyboru nowego elekta Maurycego Febera pełnił przez 8 miesięcy funkcję zarządcy całej diecezji warmińskiej. Później Mikołaj Kopernik niejednokrotnie pełnił rozmaite, nieraz bardzo odpowiedzialne funkcje urzędnicze. Pierwszą wizytę nowemu zwierzchnikowi biskupowi warmińskiemu Janowi Dantyszkowi złożył Kopernik w kwietniu 1538 r. Spowodowana ona została chorobą biskupa, który wzorem poprzednika wezwał  doktora Mikołaja. Był to już ostatni ślad bytności astronoma w Lidzbarku, gdyż w tr. poróżnił się z biskupem Dantyszkiem, który pod wpływem podszeptów zbyt gorliwych kanoników z Fromborka, domagał się w ostrej i nieprzyjemnej formie usunięcia gospodyni Kopernika Anny Schilling. Mikołaj wypełnił wolę zwierzchnika...  Pod znakiem zapytania pozostaje sprawa jego święceń kapłańskich.

[...] Bowiem ani on sam nie nazywał siebie księdzem, ani jemu współcześni, a zwłaszcza kapitua warmińska, do której należał przez 46  lat (1497-1543). Nie ma również świadectwa źródłowego, które by było dowodem przyjęcia przez Mikołaja Kopernika święceń wyższych, tzw. kapłańskich, wiadomo natomiast, że miał -  jako clericus Colmensis dioecesis ("kleryk diecezji chełmińskiej) - święcenia niższe, które według przepisów prawa kanonicznego uprawniały do posiadania kanonikatu, w danym wypadku - warmińskiego
(Z. Wardęska, op. cit., s.455-456.)
      
Spór o święcenia kapłańskie Kopernika zapoczątkował w 1868 roku Franz Hipler (1836-1898), kanonik tejże samej kapituły i historyk Warmii.
      
Biskup Dantyszek w końcu stycznia 1543 roku, w liście do profesora w Lawanium Rainera Gemmy Frisiusa pisał o ciężkim ataku paralitycznym doktora Mikołaja.

Mikołaj Kopernik był aktywny w bardzo wielu dziedzinach wiedzy, jak fizyka, geografia, ekonomia. Pisał też rozprawy ekonomiczne i udzielał rad królowi polskiemu w sprawach związanych z obiegiem pieniężnym. W ówczesnych czasach stosunki monetarne były skomplikowane z powodu istnienia 4 mennic: w Toruniu, Elblągu, Gdańsku i w Królewcu. W 1517 roku Mikołaj Kopernik zredagował  pierwszy tekst z zakresu teorii pieniądza. Nieco później, w 1519 roku powstał z tego Traktat o  monetach ("Tractatus de monetis", lub  też pt. "Modus cudendi monetam"  czyli  "Zasady bicia monety") w formie memoriału, przeznaczonego na  grudniowy zjazd radców Stanów Pruskich z Zygmuntem I Starym w tym samym roku w Toruniu, na którym miała być rozpatrywana sprawa reformy monetarnej. Traktat w niemieckiej wersji został przez Kopernika odczytany na zjeździe Stanów Prus Królewskich i posłów Zygmunta I w Grudziądzu 21 marca 1522 roku. Kopernik wyjaśniał  w traktacie przyczyny złej sytuacji ekonomicznej kraju, wyjaśniał, że bicie złej monety powoduje spadek wartości pieniądza, a to z kolei prowadzi do wzrostu cen i utrudnia handel zagraniczny. Wychwytywanie dobrej, srebrnej monety i przetapianie jej na gorszą tj. zawierającą różne domieszki, przynosi ogromne zyski miastom, które posiadają mennice, a także kupcom, sprzedającym według wartości złota. Pieniądz gorszy wypiera lepszy.


*[3]Oddelegowanie formalne Kopernika jako lekarza biskupa, kapituła potwierdziła dopiero w styczniu 1507 r.


Według naukowców czaszka z grobowca, u stóp ołtarza św. Krzyża (dawniej św. Andrzeja) w archikatedrze we Fromborku, z z całą pewnością należała do Mikołaja Kopernika. Na jej podstawie specjaliści z Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego KG Policji dokonali komputerowej rekonstrukcji prawdopodobnego wyglądu 70-letniego astronoma. Rekonstrukcję porównano z zachowanym autoportretem (?) astronoma z czasów gdy miał on około 30-40 lat. Zauważono m.in., że na portrecie Kopernika widać bliznę na lewym łuku brwiowym w tym samym miejscu, gdzie na czaszce znaleziono ślad po zranieniu. Charakterystyczna jest zresztą nie tylko blizna. Mamy do czynienia jeszcze z asymetrią twarzy i charakterystycznym skrzywieniem nosa, które było prawdopodobnie pozostałością urazu z dzieciństwa - twierdzi archeolog prof. Jerzy Gąsowski.

Kopernik oprócz rysowania map, tworzył m.in. ilustracje do swoich dzieł naukowych. Przypisuje mu się także kilka portretów i jeden autoportret. Interesował się także architekturą, był autorem nieistniejących już wodociągów w Grudziądzu oraz zachowanych do dziś we Fromborku. Kopernikowi przypisuje się też projekt budowy"Kanału Młyńskiego" w Tolkmicku.

    

      
Astronom opracował heliocentryczny model Układu Słonecznego, według którego Słońce znajduje się w centrum, Ziemia jest planetą i podobnie jak pozostałe planety obiega Słońce po orbicie kolistej. Jego teoria została opublikowana w 1543 r. w księdze De revolutionibus orbium coelestium ("O obrotach sfer niebieskich"). Mimo zadedykowania dzieła ówczesnemu papieżowi, nie została przychylnie przyjęta przez Kościół, a nawet umieszczono ją w 1616 r. w indeksie ksiąg zakazanych.
      
Teoria Kopernika wpłynęła na sposób patrzenia na miejsce Ziemi i człowieka we Wszechświecie i stała się podstawą rozwoju nauk ścisłych. Określa się ją mianem "rewolucji kopernikańskiej". Z idei Kopernika wywodzi się późniejsza zasada kosmologiczna, zwana także zasadą kopernikańską, według której część Wszechświata dostępna obserwacjom nie różni się od jego pozostałych części. W wersji uogólnionej przyjmuje się, że żaden punkt we Wszechświecie nie jest wyróżniony.
      
Pod koniec 1542 r. astronom był już złożony chorobą i nie podnosił się z łoża. Opiekowali się nim dwaj kanonicy warmińscy, Jerzy Donner i Fabian Emerich. Mikołaj Kopernik zakończył życie 21 maja 1543 roku na skutek wylewu krwi do mózgu i  trzy dni później (zgodnie z ówczesną tradycją) został pochowany pod posadzką przy ołtarzu św. Krzyża (którego był opiekunem przez ponad 40 lat) katedry fromborskiej.
      



Tekst umieszczony na nagrobku astronoma.



Źródło:
Z. Wardęska,
Problemy święceń kapłańskich Mikołaja Kopernika, [w:] Kwartalnik Historii Nauki i Techniki ; nr 3, Warszawa 1969, s.455-456.
J.J. Górny, Mikołaj Kopernik kanonik warmiński. Astronom , Olsztyn 2010, s.5-81.
www.kopernik.pl [dostęp:20.09.2012]
mateo.lo-zywiec.pl [dostęp:20.09.2012]
sbart.pl [dostęp:20.09.2012]

Wróć do spisu treści