Nowy Dwór Gd. - Historia Wysoczyzny Elbląskiej

Przejdź do treści



bszar Żuław Wielkich (Große Werder) to nisko położona płaszczyzna (1-2 m n.p.m.) między deltą Wisły a rzeką Nogat. Są one częścią Żuław Malborskich (Marienburger Werder), które z kolei wchodzą w skład Żuław Wiślanych.




ały ten obszar ponad osiem tysięcy lat temu był częścią Zalewu Wiślanego. Z biegiem lat, za pomocą nanosów Wisły i innych mniejszych rzek dopływowych oraz późniejszej działalności człowieka, przekształciły się one w stały ląd. Najwcześniejsze ślady bytności człowieka w okresie od ok. 2500 do 1700 lat p.n.e.  na terenie obecnych Żuław Wiślanych (Żuławy Gdańskie, Malborskie i Elbląskie) związane były zapewne z osadnictwem okresowym, co mogło mieć związek z rybołówstwem oraz poławianiem bursztynu. Potwierdzają to znaleziska archeologiczne z kilku miejscowości na tym terenie. Minęło wiele lat, zanim w procesie powstawania lądu wziął czynny udział człowiek tworząc tutaj liczne urządzenia odwadniające - kanały i groble. Ponieważ były to tereny depresyjne, ciągłe niebezpieczeństwo powodzi było przyczyną bardzo niewielkiego zaludnienia tego obszaru. W XIII wieku rozpoczęła się na osuszonych terenach słowiańsko-pruska kolonizacja *[1] - o czym mogą świadczyć zachowane nazwy miejscowości. Jednak powstawały wówczas proste groble ochronne oraz nieliczne osady. Niektóre źródła upatrują pochodzenie słowa „Żuławy” od źródłosłowu pruskiego i słowa „solov” – wyspa, bądź też od polskiego rzeczownika „żuł”- namuł, osad.


Po zajęciu Gdańska przez Krzyżaków 1308 roku skończył się tzw. okres pomorski a nastał krzyżacki (teren późniejszego Nowego Dworu Gdańskiego w latach 1282-1466 należał do państwa krzyżackiego). Był to okres techniczno-gospodarczego rozwoju i szeroko zakrojonej akcji osiedleńczej na Żuławach (początkowo fryzyjsko-flamandzkiego). Dokonano obwałowania Wisły i Nogatu oraz pierwszych polderyzacji terenów depresyjnych. Był to też okres tworzenia ustawodawstwa wodnego dla tych terenów. Wielcy mistrzowie Zakonu Krzyżackiego wydawali dokumenty lokacyjne wielu wsiom (istniało wówczas na Żuławach ponad pięćdziesiąt  jednostek osadniczych w formie wsi lokacyjnych bądź wsi relokowanych w miejscu starszych osad), które powstawały na nieco wyższym i osuszonym terenie. W 1407 roku wydano dokument  „Die gemeine Landtafel”, zrzeszający mieszkańców Żuław w samorząd, który miał obowiązek dbać o stan urządzeń wodnych i osuszanie nowych polderów.
       
Po 1454 roku (1466) podczas tzw. okresu polskiego nastąpił dalszy rozwój polderów i owałowań, utwierdzenie ustawodawstwa wodnego oraz osadnictwo holenderskie, W późniejszych okresach, czyli pruskim, gdańskim i niemieckim, nastąpił dalszy rozwój ustawodawstwa wodnego, powstawanie nowych polderów, budowa wałów, przełom (1 lutego 1840) i przekop Wisły (7,1 km) w latach 1891–1895 pomiędzy Schiewenhorst (Świbno) a Nickelswalde (Mikoszewo). W tym okresie (1772-1945) nastąpił podział delty Wisły na: Żuławy Elbląskie (Elbinger Werder), Żuławy Gdańskie (Danziger Werder) i Żuławy Malborskie (Marienburger Werder) zwane też Żuławami Wielkimi (Große Werder). Po powrocie Żuław do Polski w 1945 roku przystąpiono do odbudowy systemu wodnego i odwodnienia zatopionych (w marcu 1945) terenów oraz polskiej akcji osiedleńczej.  


*[1]Do końca XIII wieku osadnictwo słowiańskie [z podległego Polsce Pomorza Gdańskiego] sięgnęło na północy i wschodzie po linię: Płonia Wielka (obecnie teren Rafinerii Gdańskiej), Cedry Wielkie, Ostaszewo, Lubieszewo, Świerki, Malbork. Po drugiej stronie powyższej granicy, która miała wiele odchyleń, istniał szereg osad zamieszkanych przez ludność pruską [głównie Pomezan i Pogezan z Wysoczyzny Elbląskiej]. (https://pl.wikipedia.org)
Czasy polskie. Ekonomia nowodworska

o wojnie trzynastoletniej (1466) omawiany obszar (Żuławy Wielkie) włączono do Rzeczypospolitej jako część Prus Królewskich (też Prusy Polskie), w ramach województwa malborskiego, z którego wydzielono ekonomię malborską - bezpośrednią własność polskich królów (tzw. królewszczyzna).
Obszar, na którym obecnie znajduje się Nowy Dwór Gdański, w 1515 roku stał się wyodrębnioną od ekonomii malborskiej – ekonomią nowodworską. Często dobra żuławskie były zastawiane za liczne pożyczki udzielane polskim królom przez gdańskich mieszczan, były dzierżawą lub też przedmiotem nadań za zasługi dla Rzeczypospolitej.
      
W latach 1457-1498 ekonomia nowodworska była w posiadaniu Rudolfa Feldstedteta jako zastaw za pożyczone 700 dukatów królowi Kazimierzowi IV Jagiellończykowi (*1427, †1492). W 1498 roku dzierżawę jej otrzymał rajca gdański Reinhold Feldstedt (†1535), po nim zaś jego spadkobiercy: Michał Loitz (od 1528 roku zięć Feldstedta, żonaty z Kordulą), Rudolf Feldstedt (1535-1548) i Jerzy Molner (1535-1552). Od 13 sierpnia 1552 roku dzierżawa przeszła w ręce bankierów z Gdańska, braci Szymona i Michała Loitzów. Otrzymali oni ekonomię z prawem lenna, z tym warunkiem, że pierszeństwo do niego będzie miał starszy Szymon i jego ślubni synowie i ich potomkowie, z braku takich młodszy Michał i jego potomkowie, a w razie braku i tych prawo to przejmą ich bracia Stefan i Jan Loitzowie wraz z męskimi potomkami. Nie za darmo był król Zygmunt August tak hojny względem Loitzów, gdyż pożyczył on od nich do 1559 roku sumę 40 tys. talarów.  W okresie zarządzania ekonomią nowodworską przez braci Loitzów powiększył się znacznie obszar dzierżawy. Do Nowego Dworu przenieśli oni z Gdańska siedzibę swojej rodziny. Na lewym brzegu Tugi (też Tuja lub Święta) wybudowali dwór obronny.  W latach 1561-1579 dzierżawcą ekonomii nowodworskiej był Jan Loitz (syn Michała). W tym czasie zaczyna się pojawiać obok nazwy Nowy Dwór (Nowodwór), niemiecka nazwa Tiegenhof.  W latach 1570-1578 Jan Loitz dwór obronny przebudował na zamek, który miał być otoczony pięknym parkiem, sadem i okazałym ogrodem warzywnym. W celu zaludnienia i osuszenia dzierżawionych terenów Loitz sprowadził, pochodzących z Fryzji i Niderlandów, grupę mennonitów, którzy około 1562 roku w sąsiedztwie zamku, ale po przeciwnej stronie Tugi, założyli osadę. Olędrzy – bo tak ich wówczas zwano – zmeliorowali ziemie wzdłuż rzeki i zamienili podmokłe nieużytki w żyzne pola. Byli oni też doskonałymi rolnikami, prowadzili hodowlę krów i produkcję serów.
       
Od 1579 roku (po śmierci Jana Loitza) dzierżawa nowodworska była pod zarządem pułkownika królewskiego i starosty puckiego Ernesta Wejhera h. wł. (Weiher, Weyher, Wejer, Waier, Wejhert; * ok.1517, †1598), żonaty z Anną Ludwiką  z d. Mortęską h. Orle Nogi (von Mortangen), z którą miał pięć córek i sześciu synów. Wejher przybył do Nowego Dworu dopiero w 1581 roku. Był założycielem w 1594 roku nowej osady nad Tugą Stubendorf - Stobiec. Po śmierci Ernesta w 1598 roku ekonomią nowodworską, zwaną też starostwem, zarządzała jego żona Anna, a następnie w latach 1606-1616 syn Ludwik (* między 1580-1586, †1616), a gdy ten zmarł dzierżawę objął w 1617 roku jego starszy brat Melchior (*1574, †1643), który zrobił błyskotliwą karierę urzędniczą, był m.in. podskarbim ziem pruskich i ekonomem malborskim, kasztelanem elbląskim oraz wojewodą chełmińskim. Melchior Wejher zbudował po lewej stronie Tugi nową ulicę, która stała się później zaczątkiem osady targowej (obecnie ulica imienia jego ojca). W owym czasie osada zwała się Wejherhof (Dwór Wejhera). Wejherowie przyczynili się do dalszego rolniczego rozwoju ziem żuławskich. Przebudowali też zamek. Dzięki ich gospodarności obszar dzierżawy szybko się zaludniał. W Wejherhof powstał warsztat krawiecki, gorzelnia oraz cegielnia. Melchior założył ok. 1623 roku osadę Alterdorf (Stara Wieś), gdzie osiadli przybysze z Niderlandów. Wejherowie przyczynili się do znacznego rozwoju ekonomii nowodworskiej i powiększenia jej o nowe  tereny  położone  nad  Zalewem Wiślanym. Pod koniec ich dzierżawy ekonomia liczyła 8750 hektarów.

W 1624 roku dzierżawę nowodworską przejął bankier gdański pochodzenia holenderskiego Jacob Jacobsen (*1576, 1639). Jacobson kierował wszystkimi mennicami w Polsce: Bydgoszcz, Kraków, Warszawa, Wilno, Gdańsk, Toruń i Elbląg. W czasie wojny z Moskwą i Szwecją Jacobson wykazał się wobec Zygmunta III wielkim oddaniem, za co 12 marca 1624 roku otrzymał tytuł szlachecki jako Jakob Jacobson von Embden nazwany Gehema, wraz z żoną Esterą z d. von Dalen i dziećmi, Abrahamem, Anną i Esterą. Wywołało to niezadowolenie szlachty. Podczas wojny polsko-szwedzkiej w latach 1626-1629 Żuławy były okupowane przez Szwedów. Ekonomią nowodworską faktycznie zarządzał szwedzki marszałek Dietrich von Falkenberg (*1580,†1631). W 1639 roku Jacob Jacobsen zmarł i został pochowany w kościele Najświętszej Marii Panny w Gdańsku. W latach 1639-1654 dzierżawa należała do Abrahama (Gehema) Jacobsena, syna Jacoba.

W 1654 roku dzierżawę nowodworską przejął na kasztelan gnieźnieński Krzysztof Gembicki h. Nałęcz (*?,†1659) – który miał pożyczyć królowi Janowi II Kazimierzowi Wazie (*1609, †1672) 20 000 guldenów *[2] na potrzeby wojny polsko-rosyjskiej (1654–1667).
[…]Trudno też w skarbie i u króla o pieniądze było, już i ekonomią nowodworską król zastawił Krysztofowi Gębickiemu, kasztelanowi gnieźnieńskiemu. Szukano różnych sposobów dostania pieniędzy, szlachectwo najdroższy klejnot, w tandetę poszło; kto w tak ciężkim utrapieniu królowi i rzpltej pieniężnym sukkursem popisze się, obiecywali onemu szlachectwo; rzadko który odważył się z pieniędzmi konkurować o to, bo srodze poczęła szlachta utyskiwać, iż żydzi opanują senat i urzędy, byle się odezwali z pieniędzmi.
(W. Kochowski, E. Raczyński, op. cit., s.187.)

W latach 1664-1680 ekonomię nowodworską dzierżawił Andrzej Gembicki, syn Krzysztofa. Otrzymał ją tytułem zastawu 30 września 1664 roku. W 1676 roku sejmowi komisarze przybyli do Nowego Dworu celem stwierdzenia szkód wyrządzonych Andrzejowi przez wylew Wisły. W 1676 roku sejm grodzieński pozwolił Andrzejowi Gembickiemu na zrzeczenie się swoich praw do tenuty nowodworskiej na rzecz króla i jego potomstwa albo na kogoś innego.    
       
W 1680 roku ekonomia nowodworska wróciła pod zarząd króla polskiego, którym był od 6 lat Jan III Sobieski h. Janina (*1629, †1696). Król wykupił ekonomię na własność w 1688 roku. Ekonomią zarządzali jego administratorzy, np. w latach 1685-1697 roku był nim Jan Isbrandt. W 1696 roku nowodworską ekonomię Sobieskich przejął syn króla Ludwik Henryk Jakub Sobieski (*1667, †1737), był pretendentem do wielu tronów królewskich i książęcych, m.in. ojciec chciał go uczynić władcą w Prusach Książęcych. W dniu 8 lutego 1691 r. w Warszawie wziął ślub z Jadwigą Elżbietą Amalią z d. von Pfalz-Neuburg (*1673, 1722) – córką Filipa Wilhelma, elektora Palatynatu Reńskiego. W jego imieniu ekonomią nowodworską zarządzał do 1701 r. Augustyn M.S. Radziejowski h. Junosza (*1645, †1705) arcybiskup gnieźnieński, którego na miejscu zastępował Jerzy Tobiański (Towiański). Następnie zarządcą był w 1708 r. Saroli (lub Sardi) i do 1714 r. Ernst von Wollsen. W latach 1714-1726 właścicielem Nowego Dworu był młodszy syn Jana III i  Marii Kazimiery d’Arquien (*1641, †1716), Konstanty Władysław Sobieski (*1680, †1726). Po jego śmierci przez 2 lata ekonomią zarządzała wdowa po nim Maria Józefina z d. Wesslówna (*ok. 1685, †1761). Po śmierci królewicza Jakuba Sobieskiego w 1737 r. była ostatnim żyjącym w Polsce członkiem królewskiej gałęzi Sobieskich. W 1741 r. osiadła w Warszawie w klasztorze Sakramentek, gdzie zmarła 4 stycznia 1761 r., po  kilkumiesięcznej chorobie, zapewne na raka piersi i została pochowana (w habicie) w kościele Sakramentek na  Nowym Mieście. Do 1743 r. zarządzali ekonomią różni dzierżawcy.

Od 26 sierpnia 1743 roku starościną ekonomii nowodworskiej (do 1745) była Józefa Antonina Zamoyska z d. Zahorowska h. Korczak (*?,†1747), wdowa po ordynacie zamojskim i staroście knyszyńskim Tomaszu Józefie Zamoyskim h. Jelita (*1678, †1725), fundatorka (1744) Zakonu Kanoniczek Świeckich w Warszawie. Zakon sprowadziła do Nowego Dworu, który im zapisała testamentem i zarządzał ekonomią nowodworską w latach 1746-1774. Po I rozbiorze Polski Nowy Dwór został zajęty przez Prusy w dniu 22 września 1772 roku. Dwa lata później rząd pruski usunął Zakon Kanoniczek Świeckich z ich posiadłości nowodworskiej i wypłacił im 47 354 talarów odszkodowania. Odtąd do 1945 r. nazwę Nowy Dwór zastąpiła niemiecka nazwa Tiegenhof.

Starostowie nowodworscy






(P. Czaplewski, op. cit., s.146-149.)


*[2]Paweł Czaplewski (op. cit., s.148.) podaje, że było to 200 tys. guldenów na 12 lat.
Pod administracją Prus. Tiegenhof uzyskuje prawa miejskie (1880)

drugiej połowie XVIII wieku Rzeczpospolita chyliła się ku upadkowi. Podczas wojny siedmioletniej w latach 1756-1763 (uważana za pierwszą "wojnę światową"), gdy Polska była formalnie neutralna, wojna nie ominęła Żuław, które były grabione przez walczące z sobą wojska rosyjskie i pruskie. Chociaż w czasie tej wojny Prusy były zagrożone rozbiorem, to po jej zakończeniu układ sił w Europie nie był korzystny dla Rzeczpospolitej.

W wyniku I rozbioru Polski (1772) ekonomia nowodworska weszła w skład Królestwa Prus. Ponieważ Gdańsk i jego posiadłości ziemskie pozostały jeszcze (do III rozbioru Polski 1793 roku) enklawami Rzeczypospolitej, w okolicach wsi Żelichowo, Cyganek i Tujsk została ustanowiona granica celna z Prusami. Utworzono domenę, w której skład weszły 24 wsie z 7311 mieszkańcami. Tiegenhof  w 1772 roku liczył 1 096 mieszkańców. Dobra nowodworskie zostały upaństwowione a ich właściciel, czyli Zakon Kanoniczek Świeckich, został usunięty z posiadłości nowodworskiej w 1774 roku i otrzymał 47 345 talarów i 16 groszy odszkodowania.
       
Zamek nowodworski król pruski Fryderyk II (*1712, †1786) przekazał miejscowym luteranom, którzy w 1784 r. w jednej z sal utworzyli swoją kaplicę, konsekrowaną w dniu 8 sierpnia tego roku przez pastora Daniela Friedricha Bobrika z Nowego Stawu. Ponieważ kaplica z czasem stała się zbyt mała dla rosnącej społeczności, na Zielone Świątk 1833 roku poświęcono nowy zbór ewangelicki zbudowany na piwnicach zamku, który rozebrano w trakcie budowy zboru w latach 1831-1833. Budowla, która posiadała cechy neoklasycystyczne przetrwała do 1945 roku w stanie prawie nienaruszonym. Jednak opuszczony kościół ewangelicki (ul. B. Chrobrego) został rozebrany nielegalnie w 1953 roku na materiały budowlane.
    
Mennonici, którzy zamieszkiwali Nowy Dwór korzystali z domu modlitwy zbudowanego w 1857 roku w Tiegenhagen (obecnie Żelichowo-Cyganek). Ruina budynku została rozebrana po 1945 roku. Znajdują się tutaj pozostałości mennonickiego Cmentarza Jedenastu Wsi założonego w 1639 roku.
       
Z początkiem XIX wieku zaczęli osiedlać się tu także Żydzi, co prawda  pojawiali się tu już wcześniej, ale ze względu na obowiązujący przywilej de non tolerandis Iudaeis, nie było to stałe osadnictwo. W w 1818 roku w Nowym Dworze mieszkało 16 Żydów. W następnych latach liczba ta stopniowo rosła i w 1846 roku było ich tutaj 31 osób (1.2% mieszkańców). Od 1 listopada 1858 roku powstała tutaj Gmina Synagogalna (Die Synagogen Gemeinde zu Tiegenhof). Zachowane dokumenty (AP w Gdańsku) Królewskiego Urzędu Domenalno-Rentowego w Nowym Dworze (Koenigliches Domaenenrentamt Tiegenhof) z lat 1847-1869 wymieniają 35 nazwisk członków nowodworskiej społeczności żydowskiej, są to: Simon Arendt, Abraham Aronfeld, Samuel Biow, David Goeritz, Wolf Goeritz, Israel Goldberg, David Hallerstein, Hamm, Harstein, Heller, Judas Hoffmann, Louis Hoffmann, Zadick Hoffmann, Moritz Jacoby, G. Luetz, Kroecker, Samuel Lehmann, Jakob Meyer, Bendix Michely, D. Oppenheim, Jakob Oppenheim, Julius Paechter, Salomon Paechter, Jakob Fischel Ruhm, Sara Ruhm z d. Freystadt (żona Jakoba F.Ruhm’a), Joseph Ruhm, Moritz Ruhm, Runde, Sageldorf, S. Salinger, Jakob Salomon, Sanftleben, Seiger, Volkmann, Marcus Weinberg. Nie są to wszystkie nazwiska nowodworskich Żydów (w dokumentach wymieniano wyłącznie nazwiska pełnoletnich mężczyzn), gdyż w 1867 roku mieszkało ich tutaj 99 osób (3.8% mieszkańców). Z czsem liczba wyznawców religii mojżeszowej w Nowym Dworze i okolicy systematycznie malała i pozostali zostali przejęci przez gminę w Gdańsku.
(Źódło:http://gdansk.jewish.org.pl)
       
Katoliccy mieszkańcy Nowego Dworu nie posiadali własnej świątyni i od początku korzystali z kościoła w Piotrowie (Petershagen) lub w Cyganku (zachowany tutaj gotycko-barokowy kościół należy obecnie do jedynej na Żuławach parafii greckokatolickiej). Nowodworscy katolicy otrzymali w dniu 26 czerwca 1840 roku zgodę na budowę kościoła. Na działce przy zbiegu obecnych ulic Drzymały i Konopnickiej, którą podarował ksiądz Müler, przystąpiono do pierwszych prac przygotowawczych i zrobiono wykopy pod fundamenty. W dniu 22 września 1847 roku położono kamień węgielny pod przyszły kościół pw. Przemienienia Pańskiego, który zaprojektował gdański architekt Klopsh. Z różnych przyczyn prace przerwano i dopiero w 1850 roku wznowiono budowę. W dniu 22 września 1851 roku biskup pomocniczy (w latach 1844–1852) Franciszek Grossman dokonał konsekracji nowego kościoła. Obok kościoła zbudowano plebanię - prawdopodobnie w 1847 roku. Kotolicy nowodworscy do 1908 roku podlegali parafii Tiegenhagen (Żelichowo-Cyganek). Nieco wcześniej wystąpili  do biskupa warmińskiego Andrzeja Thiel (*1826, †1908) o erygowanie nowej samodzielnej parafii, na co otrzymali zgodę wystawioną dnia 27 lutego 1908 roku, która nabrała mocy z dniem 1 lutego 1909 roku. Duszpasterzami katolickiej parafii w Nowym Dworze do 1945 roku byli: ks. Pankert  1884 – 1903 (lokalkaplan, administrator), ks. Werner  1893 – 1900 (kuratus), ks. Hugo Spon  1900 – 1923, ks. Jan Meier  1923 – 1939, ks. Paweł Kniter 1939 – 1945  (zginął tragicznie 10 kwietnia 1945 w sowieckim obozie w pobliżu Elbląga).
(Źródło:http://www.parafiaprzemienienia.nowydworgd.eu)
     
Wojny napoleońskie (w latach 1807-1813) były dla regionu niekorzystnym okresem, ponieważ na Żuławach stacjonowały wojska francuskie. Później domena nowodworska zaczęła się dynamicznie rozwijać. Od 1818 roku osada należała do starostwa Malborskiego (Prusy Zachodnie). W Nowym Dworze znajdowała się placówka pocztowa, siedem zakładów zegarmistrzowskich, trzy fabryki octu oraz dobrze prosperował handel drewnem. W 1824 roku do Tiegenhof przeniesiono z pobliskiego Neuteich (Nowy Staw) pruski Sąd Królewski. Dogodne położenie osady, w centrum Żuław Wielkich, nad brzegiem  spławnej rzeki Tugi, oraz na trasie drogowej z Elbląga do Gdańska, wpłynęło na przyznanie jej w 1859 roku praw osady targowej (Marktfecken).
        
Po upadku powstania listopadowego w 1831 roku w Nowym Dworze stacjonował internowany 4 Pułk Piechoty Liniowej (Czwartaków) [zob. temat].
     
Zanim jeszcze Nowy Dwór stał się miastem, bo już w 1866 roku wyszedł pierwszy  numer lokalnego pisma Tiegenhofer Telegraph, które zastąpiła w 1871 roku Werder  Zeitung - czyli "Gazeta Żuławska". Już w mieście, pod koniec XIX wieku zaczęto wydawać Tiegenhofer Wochenblatt. W latach 1808-1824 i 1877-1918 Nowy Dwór należał administracyjnie do osobnej prowincji pruskiej – Prusy Zachodnie (Westpreussen).

W dniu 6 września 1880 roku Tiegenhof otrzymał od cesarza Wilhelma I (Wilhelm Friedrich Ludwig von Preußen; *1797, †1888) prawa miejskie. Mieszkało wówczas tutaj 2680 osób. W miasteczku znajdowały się trzy browary, tkalnia lnu, wytwórnia tytoniu, olejarnia (Tiegenhöfer Ölmühle), garbarnia parowa, fabryka mydeł i świec, tartak oraz nowoczesna cukrownia. Wszystkie zakłady opierały swoją produkcję na lokalnym surowcu. Regulacja nurtu Tugi umożliwiła przewożenie towarów drogą wodną. Nad brzegiem rzeki powstawały spichlerze, gdzie magazynowano żuławskie zboże, które można było przeładowywać bezpośrednio na barki. Do kasy miasteczka wpływały też zyski z opłat za podnoszenie dwóch mostów zwodzonych dla przepływających statków i barek. W dniu 1 kwietnia 1881 r. ukonstytuowały się prawa miejskie Tiegenhof i był odtąd pełnoprawnym miastem.
       
W 1886 roku Nowy Dwór uzyskał połączenie kolejowe z Szymankowem, gdzie można było przesiąść się na pociąg do Malborka, Gdańska, Elbląga i dojechać do Królewca lub Berlina. Ogromne znaczenie dla przemysłu cukierniczego miało otwarcie linii kolei wąskotorowej (pierwszy odcinek 1891), która była stale rozbudowywana do lat dwudziestych XX  wieku [zob. temat]. Dzięki wybrukowaniu ulic oraz przyłączeniu budynków do sieci  wodociągowej, kanalizacyjnej i energetycznej (na początku XX w.) podniesiono standard życia w miasteczku.

W dniu 11 czerwca 1896 roku Tiegenhof otrzymał herb i flagę. Według Komisji heraldycznej w Berlinie, pierwotny projekt godła nie spełniał oczekiwań  heraldyka Otto Huppa (*1859, †1949), dlatego więc potwierdzenie zapewne trwało aż 16 lat. Do dnia dzisiejszego zachowała się - w katastrofalnym stanie - ponad 30 metrowa wodociągowa wieża ciśnień oddana do użytku w 1909 roku, jedna z pierwszych budowli żelbetonowych w Europie. Po uruchomieniu w 1965 roku Centralnego Wodociągu Żuławskiego wieża została wyłączona z użytkowania. Od 1989 roku jest   w rękach prywatnych. Właściciele roztaczali wizje o stworzeniu tam punktu  widokowego i restauracji na wieży. Jednakże od wielu lat plany te nie są realizowane, bo właściciele nie mają funduszy a wieża niszczeje. W 1992 roku nowodworska wieża została wpisana do rejestru zabytków. Powstał również komitet społeczny mający za cel jej odnowę. Temat wieży ciśnień trafił do programu "Sprawa dla reportera" Elżbiety Jaworowicz. Na razie (2019) wieża stoi i została objęta Programem Opieki  nad  Zabytkami Powiatu Nowodworskiego na lata 2018-2021.       

Stobbes Machandel

Wizytówką miasta do 1945 roku była produkowana przez mennonicką rodzinę Stobbe wódka jałowcowa Stobbes Machandel. Przybyły z Gdańska do wsi Tiegenhof Peter Stobbe (*1751, †1823) od 3 maja 1776 roku uruchomił produkcję legendarnej 38° wódki jałowcówki. „Machandel, bo tak zwał się trunek od staropruskiego określenia jałowca, był wytwarzany zgodnie z recepturą, którą ów mennonita miał przywieźć z rodzinnych stron, gdzieś w Niderlandach. W dniu 20 stycznia 1778 roku Peter Stobbe poślubił mennonitkę Adelgundę z d. Donner z Orłowskiego Pola (Orlofferfelde). Mieli oni dwanaścioro dzieci, ale dorosłości doczekało troje: córka Adelgunda, która wyszła z Wilhelma Giesbrechta, Elisabeth żona Corneliusa Leppa i syn Hermann. W latach 1805-1806 Stobbe zbudował duży dom, w którym powstała destylarnia i sklep, który przejął zięć Giesbrecht.

Głównym surowcem do wyrobu jałowcówki były niebieskie jagody krzewu jałowca. Machandel poddawany był leżakowaniu, od długości którego zależna była jakość produktu oraz cena. Były też różne rodzaje trunku. Podstawową i  najbardziej popularną wersją był "Machandel No. 00". Mniej popularną, ale tańszą wersją „dla ludu” był "Allerfeinster Tafel Machandel". Najlepsze i najdroższe były wersje „dla wyższych klas społecznych, które przechowywano w piwnicach wytwórni przez 8, 10, 15 a nawet 50 lat, czyli "Jubiläums Machandel" („Machandel Jubileuszowy”) oraz kilkunastoletni "Alter Jahrgang" i najstarszy oraz najdroższy "Ältester Jahrgang" („Najstarszy rocznik”), który  bursztynową barwą i smakiem przypominał koniak. Gotowy produkt rozlewano do butelek w kształcie beczułki z poprzecznym karbowaniem i etykietą w kształcie równoramiennego krzyża. Kształt butelki oraz etykieta zostały w 1898 roku objęte ochroną patentową.

Peter Stobbe zmarł 23 sierpnia 1823 roku, firmę przejął jego syn Hermann (*1790, †1867) żonaty z Anną Wilhelminą (*1799) z d. Friedrichsen, z którą miał czternaścioro dzieci: m.in. Julius Robert (*1820, 1904), który był dwukrotnie żonaty. Pierwszą żoną była Elisabeth (*1820,1860) z d. Penner (mieli czworo dzieci: Anna Elise *1847, Robert Hermann *1849, 1932, Emilie Helene *1851, Johann Heinrich Georg *1855,1912). Drugą żoną była Johanna (*1838,1910) z d. Janzen (z którą miał córkę Johannę Elisabeth *1866), Heinrich Erdtmann (*1825) żonaty z Johanną Julią (*1836,1869) z d. Claassen (z którą miał jedenaścioro dzieci: m.in. Heinrich Carl *1860,1932, Fritz Cornelius *1862, Bernhard Franz *1863,1865, Reinhold Herman *1864,1865, Richard Ferdinand *1864,1865, Johanna Willhelmine Martha *1867, Johann Franz Paul *1869), Jakob August Peter Hermann, Johann Hermann Albert (*1830,1894) żonaty z Agathą Ottilią Augustą (*1841) z d. Claassen (mieli pięcioro dzieci: Hermine Johanne Willhelmine *1861, Clara *1863, - Agatha była młodszą siostrą Johanny Julii), Emilie Willhelmine Adelgunde (*1831,1878) zamężna z Franzem Claassenem (*1822,1887) (pięcioro dzieci), Johanna Henriette (*1832, 1928) zamężna z Johannem (Enz) Enss (*1828) z Tczewa (mieli sześcioro dzieci).

W dniu 1 stycznia 1866 roku fabrykę przejął Heinrich Erdtmann Stobbe - syn Hermanna. Od 1 maja 1891 roku, ze względu na podeszły wiek Heinricha, firmę prowadził jego najstarszy syn, Heinrich Carl (*1860, 1932), który z żoną Selmą (*1868,1949) z d. Vollerthun, miał dwanaścioro dzieci: Heinrich Eduard (*1889), Else Johanna (*1890,1891), Marie Helene (*1891), Johanna Charlotte (*1892), Curt Herman (*1893), Käthe Willhelmine (*1895), Margarethe Anna Elisabeth (*1896), Carl Peter (*1897,1898), Hans Robert (*1898), Gertrud Elisabeth (*1900), Robert Bernhard (*1901), Martha Charlotte (*1904).

Początkowo Machandel był popularnym trunkiem w Nowym Dworze i w okolicy, poźniej jednak stał się uwielbiany przez Gdańszczan. Tańsze wersje kupowali żuławscy chłopi i portowi robotnicy z Gdańska. Droższe produkty były degustowane przez zamożnych mieszczan i arystokrację. Produkty rodziny Stobbe rozsławiły żuławską wieś Tiegenhof niemal w całych Prusach, a jego mieszkańcy związani z produkcją i dystrybucją produktów gorzelni i browaru podnosili swoją zamożność. W latach 1878, 1883 i 1898 przedsiębiorstwo Stobbe zostało rozbudowane o nowe obiekty, m.in. leżakownię, stajnię. W okresie przed I wojną światową firma produkowała około milion litrów spirytusu w ciągu roku i posiadała leżakowniach zapas ćwierć miliona gotowego Machandla.
    
W tamtym okresie dystrybucją Machandla w Gdańsku zajmowała się firma Johannesa Reimanna na Hundegasse 23 i Albert R. Wolff na Heiligegeistgasse 93. W Elblągu dystrybucją zajmował się F.W. Kabrowski na Innerer Mühlendamm 11 (obecnie ul. 1 Maja), a w Królewcu Julius Nahser na Langgasse 60. Machandla można było dostać w Malborku u Arthura Schrödera w restauracji ("Ratskeller”) przy ratuszu, a także na dworcu w Insterburgu (ob. Черняховск) u Georga Speisera oraz w Berlinie u W. Lückensmeyera na Friedrichstrasse 171. Produkowany w nowodworskiej gorzelni (przy dzisiejszej ul. 3 Maja) Machandel był uważany, obok słynnej "Goldwasser", za najlepszy gdański trunek.

Spożycie Machandla związane było z różnymi zwyczajami. Najpowszechniejszy był obyczaj gdański picia tego trunku z suszoną śliwką wrzuconą do kieliszka, którą należało za pomocą wykałaczki wydobyć z kieliszka i włożyć do ust, następnie popić Machandlem, złamać wykałaczkę i umieścić w kieliszku przed jego odstawieniem. Jeśli ktoś się pomylił i nie wykonał wyżej wspomnianych czynności, to stawiał następną kolejkę. Żuławski obyczaj polegał na napełnieniu trunkiem dużego kufla, przyprawienie go obficie cukrem, który mieszano drewnianym patyczkiem. Z tego kufla pili wszyscy biesiadnicy, a kto wypił przedostatni łyk, ten zań płacił. Innym specjałem produkcji przedsiębiorstwa rodziny Stobbe - chociaż na mniejszą skalę - było piwo. Z Machandlem i piwem związana jest pewna nowodworska anegdota. Był 27 sierpnia 1844 roku, kiedy Tiegenhof odwiedził król pruski Fryderyk Wilhelm IV (*1795, †1861). Podróżując przez Prusy Zachodnie król zapragnął odwiedzić wieś w centrum Großes Werder, która miała już wówczas miasteczkowy charakter. Monarchę na rynku witała elita osady oraz tłumy mieszkańców. Wygłoszono uroczyste przemówienia sławiące dostojnego gościa. Wypadało, aby władcę podjąć tym co miano najlepszego - czyli Stobbes Machandlem i to najstarszym, najcenniejszym, bursztynowym. Przed dostojnym gościem stanął Hermann Stobbe  - ówczesny właściciel gorzelni i browaru -  i podał władcy - zamiast kieliszka - litrowy szklany kufel pełen bursztynowego płynu, który niewątpliwie wyglądał na najlepszy rodzaj Machandla. Na twarzach oficjeli i członków świty monarszej odmalowało się przerażenie, gdyż taka ilość Machandla zwaliłaby z nóg najwytrawniejszego pijaka. Siedzący dostojnie w powozie władca, nie mógł ani odmówić, ani choćby nie spróbować tak godnego poczęstunku. Zapadła cisza pełna dręczącego oczekiwania... Wilhelm wychylił kufel, po czym uścisnął dłoń Stobbego z wyraźnym zadowoleniem, pewnie i Jego Wysokości kamień spadł z serca, kiedy zorientował się, że kufel nie zawiera Machandla, a tylko dobre żuławskie piwo. Kufel ów miał być jedną z najcenniejszych relikwii domu Stobbe.


       
Obok produkcji jałowcówki "Machandel" rodzina Stobbe prowadziła też produkcję piwa. W jej posiadaniu był drugi działający w Tiegenhof browar *[3]. Browar zbudował założyciel nowodworskiej gorzelni (1776) Peter Stobbe w 1784 roku, na terenie, gdzie wcześniej znajdowała się garbarnia Büttnera. Początkowo browar był prowadzony przez zięcia Petra, Corneliusa Leppa, a następnie firmę przejął jego syn Hermann Stobbe (*1790, †1867). W 1866 roku zarządzanie browarem przeszło w ręce ich synów: Augusta (*1817, †1892) i Adolfa (†1885). Gorzelnię przejął wówczas wspomniany wyżej syn Heinrich Erdtmann (*1825, †1910). Od 1889 do 1945 r. właścicielem browaru był Hermann Stobbe. W 1932 roku browar nosił nazwę Brauerei Gebruder Stobbe K.G.  Trzeba dodać, iż na przełomie XIX i XX w. w Nowym Dworze Gdańskim czynne były jeszcze inne browary: rodziny Hamm, F. Schneckenberga i P. Warkentina.



Po utworzeniu Wolnego Miasta Gdańska jego terytorium należało do obszaru celnego Rzeczypospolitej Polskiej, dlatego dostawa produktów na teren państwa niemieckiego (Republika Weimarska) objęte było cłem. Chcąc zaopatrywać klientów  na terenie Niemiec w Machandla bez ograniczeń, w 1921 roku powstała w Malborku filia nowodworskiej wytwórni, którą kierował najstarszy syn właściciela Heinrich Eduard Stobbe (1928). Firma mieściła się na terenie dzierżawionym od Lämmer – Wiebe przy Speichergasse. Okazało się jednak, iż w Malborku nie było odpowiedniej wody. Woda była wolna od cła, więc firmową ciężarówkę dowożono ją z Nowego Dworu w dużych (600 l) drewnianych beczkach. Machandla nalewano do oryginalnych ceramicznych butelek, które były opatrzone etykietą Stobbe's Machandel, Handelsgesellschaft, in Marienburg Wpr. W 1941 roku malborska filia została zamknięta. W dniu 3 maja 1926 r. obchodzono 150 rocznicę powstania firmy.



Około połowy XIX w. Julius Robert Stobbe uruchomił sprzedaż Machandla w budynku na przedmieściach Elbląga (dzisiejsza ul. Królewiecka). Miejsce to elblążanie nazwali Stobbes Eck (Róg Stobbego). Produkcją Machandla w Elblągu zajmował się również mennonita Aaron Wiebe, który sprzedawał sławny trunek pod swoim  nazwiskiem jako Machandel A. Wiebe, Elbing przez co  procesował się z rodziną Stobbe o prawa do produktu. Spór w którym arbitrem był sam cesarz niemiecki rozstrzygnięto w Berlinie na korzyść rodziny Stobbe. Wiebe dalej produkował jałowcówkę, ale musiał zrezygnować z nazwy i charakterystycznej butelki.  

Podczas II wojny światowej duże zamówienia nowodworskiej jałowcówki czyniła niemiecka armia, a głownie Kriegsmarine. Wówczas alkohol był dostarczany niemieckim żołnierzom w zwykłych butelkach. Na początku 1945 roku, kiedy Armia Czerwona z dnia na dzień zbliżała się do Żuław, z piwnic nowodworskiej gorzelni przetransportowano do domu rodziny Stobbe w Sopocie beczki najstarszego i najcenniejszego Machandla. Na miejscu pozostał jedynie ówczesny właściciel zakładów Bernhard Stobbe, gdyż były one przedsiębiorstwem o znaczeniu strategicznym i nie wolno mu było ich opuścić. Po zajęciu miasta przez Rosjan Bernhard Stobbe został aresztowany i zesłany do łagru na Uralu. Stobbe pracował tam jako przymusowy robotnik w kopalni i w kołchozie. Jego gorzelnię oraz browar Rosjanie najpierw zrabowali (było tam 45 tys. litrów spirytualiów) a następie spalili. W październiku 1949 roku Bernhard wrócił z niewoli, jednak w Nowym Dworze nie miał już nic, więc udał się do ocalałej rodziny, która mieszkała w Oldenburgu w Dolnej Saksonii. Rodzinie Stobbe udało się ocalić część dokumentów nowodworskiego przedsiębiorstwa oraz bezcenną recepturę Machandla. W 1951 roku, syn Bernharda - Otto Heinrich Stobbe (*1930,†1982) uruchomił produkcję Machandla w dawnych oldenburskich koszarach dragonów. Na rynku niemieckim pojawiła się znowu jałowcówka w charakterystycznych butelkach. W 1969 roku Bernhard Stobbe sprzedał przedsiębiorstwo wraz z recepturą firmie G. Vetter. W firmie tej pracował jako szef sprzedaży na północne Niemcy, również Otto Heinrich Stobbe - jego syn. Dziś machandel produkuje firma niemiecka Marken Horst w Osnabrück.

Na skutek działan wojennych browar był zniszczony w ok. 90 %. Majątek browaru *[4] został przejęty przez państwo i trafił pod zarząd browaru elbląskiego. Urządzono w nim rozlewnię piwa. W 1957 roku zabudowania wraz z urządzeniami b. browaru przekazano Gminnej Spółdzielni Samopomoc Chłopska.


*[3]Pierwszy (znacznie mniejszy) browar powstał w 1781 roku (dzisiejsza ul. Sikorskiego) i od 1865 roku należał do rodziny Hamm. Po zamknięciu browaru (rok?) na jego terenie uruchomiono olejarnię. Po 1945 roku były tam magazyny zielarskie Herbapolu.
*[4]Zabudowania browaru obejmowały 5 parceli. Zachowały się: kocioł zacierny (83 hl.), kocioł warzelany (41 hl.), 12 tanków i 5 kuf. które zostały przekazane do browaru w Kościerzynie. (Źródło: http://www.browar.biz)
W granicach Wolnego Miasta Gdańska

o zakończeniu I wojny światowej, w wyniku podpisanego w dniu 28 czerwca 1919 roku traktatu wersalskiego, w dniu 10 stycznia 1920 roku Nowy Dwór został włączony do II Wolnego Miasta Gdańska i od 3 września 1920 roku zyskał rangę stolicy powiatu ziemskiego *[5] Żuławy Wielkie (Landkreis Großes Werder). Powiat w 1924 roku liczył 54 078 mieszkańców i zajmował  powierzchnię 742,9 km². W tym samym czasie Nowy Dwór liczył 3 087 mieszkańców. W 1929 roku liczba mieszkańców wzrosła do 3352 osób. Mieszkańcy Nowego Dworu w większości pochodzili od zniemczonej ludności Żuław. Nader często można było tu spotkać ludzi o rdzennie polskich nazwiskach, którzy nie znali języka polskiego i nie przyznawali się do polskiego pochodzenia. W mieście mieszkało zaledwie kilku Polaków. Starostą (Landrat) w latach 1933–1940 był Otto Andres (*1902, †1975). W dniu 5 kwietnia 1935 r. Hermann Göring odwiedził Nowy Dwór i uczestniczył w paradzie przez miasto. Feldmarszałek dzień wcześniej odwiedził Gdańsk,  próbując wpłynąć na wybory parlamentarne 7 kwietnia na korzyść  nazistowskich kandydatów.


Mapa II Wolnego Miasta Gdańska z 1919 r.


       Haus der Deutschen Volksgemeinschaft.

W 1935 roku otwarto tutaj gmach, którego fundatorem był Adolf Hitler. Hitler przejeżdżając w 1932 roku przez terytorium Wolnego Miasta Gdańska (prawdopodobnie jechał z Elbląga do Gdańska. W 1932 roku odwiedził Elbląg dwa razy - w kwietniu i październiku) zwrócił uwagę na miasteczko Tiegenhof leżące w samym centrum Żuław. Z jego inicjatywy w ciągu dwóch lat zbudowano tutaj centrum administracyjno-kulturalne Haus der Deutschen Volksgemeinschaft - gmach domu partyjnego NSDAP, w którym znalazła się sala kinowo-teatralna, dom młodzieży, restauracja, sala bankietowa wraz z zapleczem oraz hotel. Budowla jest przykładem surowej architektury monumentalnej, nawiązuje do stylu karolińskiego, romańskiego i krzyżackiego gotyku. Planowano zbudować drugą (bliźniaczą) budowlę, która miała być lustrzanym odbiciem pierwszej. W czasie wojny gmach pełnił też funkcje kasyna oficerskiego, koszar i szpitala. W dniu 19 lutego 1950 roku otwarto w budynku nowodworski Domu Kultury a obecnie mieści się tutaj Żuławski Ośrodek Kultury [więcej poniżej].

W 1939 r., w trybie dekretu Adolfa Hitlera z 8 października, Nowy Dwór wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem  zostały wcielone do III Rzeszy i stały się częścią prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie.


*[5]Po 1920 roku Wolne Miasto dzieliło się na następujące jednostki administracyjne:
  • Powiaty miejskie (Stadtkreise)
    • Gdańsk
    • Sopot
  • Powiaty ziemskie (Landkreise)
    • Danziger Höhe – pol. Gdańskie Wyżyny
    • Danziger Niederung – pol. Gdańskie Niziny
    • Wielkie Żuławy (z siedzibą w Nowym Dworze Gdańskim. (Źródło: Wikipedia)
Tiegenhof w Rzeszy Niemieckiej (1939-1945)

d wybuchu II wojny światowej, czyli od 1 września 1939 roku Nowy Dwór włączono w granice III Rzeszy. Wcielenie Wolnego Miasta Gdańska do Rzeszy Niemieckiej miała usankcjonować Ustawa o wcieleniu... podpisana w tym dniu w Gdańsku przez gauleitera gdańskiego Alberta Forstera oraz w Berlinie przez władze hitlerowskie, czyli: Kanclerza Rzeszy Adolfa Hitlera, Ministera Spraw Wewnętrznych Rzeszy Wilhelma Fricka, przez zastępcę Hitlera Rudolfa Heßa, oraz innych nazistowskich działaczy - Hermanna Göringa, Joachima von Ribbentropa i Hansa Heinricha Lammersa.
    
Najważniejsze paragrafy tej ustawy podpisane przez Forstera mówią: § l Artykuł I. Znosi się z mocą natychmiastową konstytucję Wolnego Miasta Gdańska;  Artykuł III. Wolne Miasto Gdańsk wraz ze swym terytorium i ludnością  staje się - z mocą natychmiastową - częścią składową Rzeszy Niemieckiej.
       
Natomiast podpisane przez stronę berlińską są to: § 4.1) W dotychczasowym Wolnym Mieście Gdańsku nabiera mocy obowiązującej od  dnia l stycznia 1940 r. całe prawo Rzeszy oraz pruskie prawo krajowe; 3) Minister spraw wewnętrznych Rzeszy w porozumieniu z właściwymi  ministrami może w drodze rozporządzenia wprowadzić w życie prawo  niemieckie i pruskie prawo krajowe do dnia 31 grudnia 1939 r.; § 6. Niniejsza ustawa obowiązuje od dnia l września 1939 r.
(Źródło:http://www.rzygacz.webd.pl)
       
Ostatniej nocy sierpnia lub wczesnym rankiem 1 września 1939 roku aresztowano przebywających w Nowym Dworze polskich celników, którzy zgodnie z ustaleniami konwencji polsko-gdańskiej *[6] prowadzili kontrolę celną na obszarze Wolnego Miasta. Nie wiadomo jakie były ich dalsze losy, czy trafili do Stutthofu, czy przeżyli wojnę, czy też podzielili los zamordowanych 1 września 21 polskich celników i kolejarzy z Szymankowa.  
       
W czasie II wojny światowej w Nowym Dworze toczyło się pozornie normalne życie, ale to właśnie z dworca nowodworskiej kolejki odjeżdżały liczne transporty do KL Stutthof (dzisiejsze Sztutowo). Więźniowie obozu wykorzystywani byli do prac na kolei (Außenkommando Kleinbahn Tiegenhof), w cegielni i nowodworskim browarze.        
Starostami Kreis Großes Werder po przyłączeniu Wolnego Miasta Gdańska do Rzeszy byli: kończący kadencję w 1940 roku Otto Andres (*1902, †1975), w latach 1941–1942 Jansson (komisarycznie) i Ernst Wallhöfer (*1907, 1992) w latach 1942–1945.


*[6][...] 9 listopada 1920, w wykonaniu postanowień art. 104. traktatu wersalskiego, została podpisana konwencja polsko-gdańska, zwana potocznie „konwencją paryską”. [...] Terytorium Wolnego Miasta należało do obszaru celnego Rzeczypospolitej Polskiej, a kontrola celna była prowadzona przez polskich funkcjonariuszy celnych, zarówno na granicy Wolnego Miasta z Niemcami, jak i na granicy morskiej. (Źródło: Wikipedia)
Nowy Dwór Gdański po 1945 roku

a początku 1945 roku, wobec zbliżającego się frontu, rozpoczęła się ewakuacja mieszkańców Tiegenhof. Cofające się w marcu oddziały niemieckie uszkodziły na Żuławach tamy, wały ochronne i pompy, co doprowadziło do zalania (około 45 000 ha) znacznego obszaru (ok.80%) powiatu nowodworskiego. Wysadzono też większe budynki, mosty, transformatory i linie wysokiego napięcia. Zniszczono linie kolejowe (zdemontowano część linii wąskotorowej) oraz niemal cały tabor kolejowy, drogowy i rzeczny. Woda wdarła się do Nowego Dworu zalewając tereny depresyjne. Najbardziej zniszczony został zespół budynków w rejonie dzisiejszych ulic: Sienkiewicza, 1 Maja, Kopernika i Placu Wolności. Straty w budynkach wynosiły około 70%.
       
W marcu 1945 roku do mocno już zniszczonego miasta wkroczyły oddziały II Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej. W dniu 11 marca 1945 roku przekazali oni Nowy Dwór administracji polskiej. Latem 1945 roku w mieście przebywało 932 mieszkańców. Jednak większość autochtonów opuściła miasto, ponieważ nie widzieli oni dla siebie przyszłości w nowych realich lub też ich tutaj nie chciano. W miejsce wysiedlonych od drugiej połowy maja zaczęły przybywać grupy polskich osadników z głębi kraju oraz z terenów przyłączonych do Związku Radzieckiego. Pierwsi osadnicy zastali miasto pozbawione wody pitnej, światła, żywności, które było prawie całkowicie odcięte od reszty województwa gdańskiego (Dekret z dnia 30 marca 1945 r.) i powiatu malborskiego, do których administracyjnie należało.
     
W Nowym Dworze brakowało wszystkiego. Wielu osadników opuszczało przydzielone im gospodarstwa i wracało w rodzinne strony lub wyjeżdżało w inne rejony tzw. Ziem Odzyskanych. Powodem wyjazdów było często rozczarowanie, które wynikało z wcześniejszej nieznajomości specyfiki trudnego życia na Żuławach.
       
Początkowo do pracy medycznej miasto posiadało jedynie dwie osoby i to bez znajomości języka polskiego, był to lekarz Petz z Kmiecina i aptekarz Jeglin z Nowego Dworu. Pierwszy wiosłował na małej prymitywnej łódce po terenie powiatu i udzielał pomocy lekarskiej, za którą zapłatą była miska zupy otrzymywana codziennie ze stołówki zorganizowanej przez Wasilewskiego - wójta gminy wiejskiej Nowy Dwór *[7]. W dniu 15 listopada 1945 roku miasto oddzielono od gminy wiejskiej. Pierwszym powojennym burmistrzem został mec. Gawiński a jego zastępcą został Torno. W 1946 roku Nowy Dwór liczył 1426 mieszkańców, ale po wyjeździe w lutym 1947 roku pozostałych autochtonów liczba ta spadła do 1206 osób. W 1951 roku miasto liczyło 3 850 a dekadę później 5 280 mieszkańców.
      
Najpierw przystąpiono do naprawy urządzeń melriolacyjnych i osuszanie zalanych terenów, które trwało od sierpnia 1945 do końca 1949 roku. Była to ziemia "odzyskana" w dosłownym tego słowa znaczeniu. Rozpoczęto odbudowę miasta ze zniszczeń wojennych. Początkowo ze względu na brak środków na remonty kapitalne dokonywano napraw mniej zniszczonych budynków użyteczności publicznej.
     
W 1954 roku utworzono powiat nowodworski i Nowy Dwór Gdański stał się centralnym punktem regionu żuławskiego. Po otrzymaniu większych środków nastąpiła rozbudowa budownictwa mieszkaniowego.
Rozpoczęto też budowę centralnego wodociągu żuławskiego, wymieniono sieć wodociągową, wybudowano oczyszczalnię ścieków z przepompownią. Powstał kombinat mleczarski, wytwórnia sprzętu rolniczego i ośrodek maszynowy. W mieście powstał ośrodek zdrowia i stacja pogotowia ratunkowego. W dniu 19 lutego 1950 roku, w poniemieckim gmachu Haus der Deutschen Volksgemeinschaft, powstał nowodworski Dom Kultury, którego pierwszym dyrektorem w latach 1950-1952 był Tadeusz Wilga.


Haus der Deutschen Volksgemeinschaft.

[...]Zamysł utworzenia w Nowy Dworze Gdańskim wzorcowego Domu Kultury powstał w 1949 roku. Ogłoszony i realizowany podówczas plan sześcioletni zakładał powstanie w Polsce tysiąca dwustu tego typu placówek. Nowodworski dom kultury miał być w tej liczbie pierwszy, toteż ceremonii jego otwarcia nadano odpowiednia rangę i oprawę. 19 lutego 1950 roku wstęgę przecinał ówczesny minister kultury i sztuki, obecni byli najwyżsi rangą urzędnicy wojewódzcy. Potrzebę Domu Kultury wyrażali mieszkańcy naszego regionu. Pani Bronisława Maria Iczek z domu Pestkówna tak odpowiada na artykuł, który przeczytała w „Przyjaciółce” nr 8 z dnia 23.01.75 r. „Pierwszy w Polsce – na żądanie traktorzystki”: „Odpowiadam z wielką radością, że to ja byłam właśnie tą traktorzystką, o którą chodzi w artykule. (…) Na Jubileusz chętnie z wielką radością przyjadę, jeżeli tylko będę wiedziała kiedy? Moc najpiękniejszych życzeń i sukcesów w pracy życzy wdzięczna, że choć ktoś po latach docenił moje wypowiedzi (…).” Na działalność kulturalną przeznaczono pierwotnie cały obiekt (dwa skrzydła).W budynku zachowały się oryginalne, zabytkowe mechanizmy sceny, urządzenia techniczne oraz elementy dekoracyjne, jak ozdobne kraty, sztukaterie, autentyczny wystrój sali kino-teatralnej, orkiestron i oryginalne żyrandole. Dom Kultury sprawował opiekę merytoryczną nad siecią świetlic wiejskich, prowadził stacjonarną i ruchomą bibliotekę, duży zespół taneczny, dwa chóry, grupę teatralną, pracownie plastyczną, a od jesieni 1950 roku ruszyło kino (teraz nie działające). Podlegał bezpośrednio Departamentowi Ruchu Amatorskiego Ministerstwa Kultury i Sztuki, a działalność wspierali artyści i twórcy środowiska kulturalnego z Gdańska. W 1954 roku Nowy Dwór Gdański stał się siedzibą powiatu. Decyzją władz jedno ze skrzydeł (hotel) przeznaczono na siedzibę urzędu.

[...]W 1962 roku zorganizowano z wielkim rozmachem pierwsze Dni Żuław. W początku lat 80. Wykonano remont sali kino-teatralnej – zamontowano nowe tapicerowane siedzenia, zamontowano kurtyny i nowy ekran kinowy. Na scenie Domu Kultury koncertowały ówczesne największe gwiazdy muzyki rozrywkowej, takie jak: Maryla Rodowicz, Zespół Kombi, Irena Santor, Urszula Sipińska, Zbigniew Wodecki, Zespół Pieśni i Tańca Śląsk oraz artyści Państwowej Opery i Filharmonii Bałtyckiej, z gościnnymi przedstawieniami przyjeżdżał Teatr Wybrzeże.
(Źródło: http://www.zok-ndg.pl)

W związku z zagrożeniami żywiołem wodnym, w szczególności polderów depresyjnych, w kwietniu 1959 roku powstał Regionalny Plan Rozwoju Żuław Delty Wisły(zatwierdzony Uchwałą nr 41/62 Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów z dnia 10 lutego 1962 r.). Plan zakładał import holenderskich doświadczeń i wiedzy hydrotechnicznej. W tym samym czasie powstał plan Żuławskiego Centralnego Okręgu Rolniczego”. Realizacja tego przedsięwzięcia trwała do 1975 roku i obejmowała m.in. budowę Żuławskiego Regionalnego Wodociągu Wiejsko-Miejskiego, rozwój Nowego Dworu Gdańskiego, komasację polderów i pompowni.
       
W wyniku reformy administracyjej w 1975 roku Nowy Dwór Gdański wszedł w skład województwa elbląskiego i stał się miastem-gminą. Ponownie status miasta powiatowego - w województwie pomorskim - uzyskał Nowy Dwór Gdański na skutek reformy administracyjnej z 1 stycznia 1999 roku.

Główną gałęzią gospodarki Gminy Nowy Dwór Gdański jest rolnictwo. Na obszarze gminy dominują bardzo żyzne gleby mady. Przeważa tutaj uprawa pszenicy, buraków cukrowych, jęczmienia, ziemniaków i rzepaku. Na terenie gminy funkcjonuje jedna z lepszych Spółdzielni Mleczarskich w kraju a wielu rolników hoduje bydło mleczne. Tutejsze gospodarstwa rolne są dużo większe od średniej krajowej.


*[7]Nowy Dwór w tym czasie ze względu na małe zaludnienie traktowany był jako wieś. Wójt gminy wiejskiej sprawował władzę w mieście do 15 listopada 1945.

Temat w opracowaniu

Źródło:
W. Kochowski, E. Raczyński, Historya panowania Jana Kazimierza, Tom 1, Poznań 1840, s.187.
P. Czaplewski, Senatorowie świeccy, podskarbiowie i starostowie Prus Królewskich : 1454-1772, [w:] Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, XXVI-XXVIII, Toruń 1921, s.146-149.  
https://pl.wikipedia.org [dostęp: 27.05.2016]
http://www.nowydworgdanski.pl [dostęp: 27.05.2016]
http://forum.danzig.de [dostęp: 28.05.2016]
http://www.wiezecisnien.eu [dostęp: 28.05.2016]
http://www.zok-ndg.pl [dostęp: 28.05.2016]
http://gdansk.jewish.org.pl [dostęp: 28.05.2016]
http://www.rzygacz.webd.pl [dostęp: 28.05.2016]
http://www.browar.biz; Forum Browaru, Użytkownik: Leonpraga, Piwowar, machandel, AdamP, Stolp [dostęp: 18.06.2016]
https://pl.wikipedia.org [dostęp: 18.06.2016]

Wróć do spisu treści