Ostróg- Nowakowo - Historia Wysoczyzny Elbląskiej

Przejdź do treści


 
zisiejsze Nowakowo powstało na terenie trzech dawnych osad: Bollwerk (też Bollwerck) lub Bollwerkskrug ("Bastion Karczma") - Ostróg (Ostróżeń), Alt Terranova – „Stara Nowaziemia” (Stare Nowakowo) i Neu Terranova – „Nowa Nowaziemia” (Nowe Nowakowo), które leżały po obu stronach ujścia rzeki Elbląg do Zalewu Wiślanego. Osady te powstawały w różnych okresach dziejów tego obszaru.



Rysunek autorstwa elblążanina Benedicta Christiana Hermanna z 1750 roku. E.G. Kerstan, op. cit.,s.b.n.

Jako pierwsza około połowy XIV wieku pojawiła się nazwa osady Bollwerk (bastion) - Ostróg , pochodząca od grobli-ostrogi jaką Elbląg zbudował w miejscu ówczesnego ujścia rzeki. Grobla ta miała zapobiegać zasypywaniu toru wodnego przez nanoszony tutaj piasek, głównie przez rzekę Nogat. Inwestycja ta obciążyła miasto znacznym jak na owe czasy kosztem, który wynosił ponad 655 marek krzyżackich (wg E.G. Kerstana ok. 30 marek w złocie). Grobla z biegiem lat przesuwała się coraz bardziej w głąb Zalewu Wiślanego, gdyż ujście rzeki było odsuwane przez ciągłe powiększanie osuszonych terenów.

Karczma w Bollwerk wymieniona jest po raz pierwszy w 1548 roku *[1] przez elbląskiego kronikarza Christopha  Falka. Był tam wówczas, na prawym brzegu rzeki Elbląg, umocniony budynek, który służył do obserwacji rzeki oraz do ewentualnej obrony. Falk pisze o tym wierszem w "Lobspruch der Stadt Elbing" ("Pochwała Miasta Elbląga"):
 

M. Töppen, op. cit., s.181-182.

Budowla należała wtedy do Starego Miasta Elbląga, ale około 1560 roku jej właścicielem był już burmistrz elbląski Jacob Alexwagen - jeden z inicjatorów założenia gimnazjum w Elblągu. Nieco później budynek karczmy Terminus-Hotel, który nadal pełnił też funkcję punktu obserwacyjnego, należał  do angielskiej spółki handlowej Eastland Company (Kompania Wschodnia) [zob. temat], która w latach 1579-1628 miała w Elblągu swój kantor handlowy. Zatrzymywali się w niej na odpoczynek angielscy kupcy i szyprowie. Do karczmy należało wówczas 5 mórg ziemi. W  latach 1632-1637 kupiec angielski z Elbląga John Slocumbe (pochodził z Bristolu) zbudował  tutaj - w miejscu starej karczmy - piękną willę nazywaną Domem Angielskim lub też Domem Pod Siedmioma Szczytami (Siebengiebelhaus lub Siebengiebelkrug) – budowla miała siedem ścian szczytowych.
Na frontonie nad wejściem niższego budynku (z trzema szczytami) widniał herb budowniczego Jana Slocumbe z rokiem 1637 oraz łaciński napis "memento mori" ("pamiętaj o śmierci"). Widocznie Slocumbe przeczuwał swoją śmierć, gdyż w rok po zakończeniu budowy domu zmarł i został pochowany w kamiennej krypcie w kościele
św. Marii w Elblągu, którą zbudował dla siebie już w 1627 roku.

Na głównej fasadzie wyższego, piętrowego budynku (miał cztery proste szczyty) widniały cztery ozdobne kartusze z herbami Elbląga, Londynu i spółek handlowych Eastland Company oraz Grocers Livery Company.
(F. Mamuszka, op. cit., s.99.)


Rysunek przedstawia "Dom Angielski" w Bollwerkskrug. Rys. B. Schmid, op. cit., s.6.

W Domu Angielskim zatrzymał się 18 listopada 1711 roku car (w latach 1689-1725) Piotr I Aleksiejewicz Wielki, gdy przebywał w Elblągu wraz z carycą Katarzyną I (właśc. Marta Helena Skowrońska). Było to w czasie (1710-1712) gościny w mieście [czytaj: okupacji] "sojuszniczych" wojsk rosyjskich. W tym czasie karczma należała do Karla Fischera a po jego śmierci do żony Lieschen Fischer. Karczma w Bollwerkskrug była znana też pod nazwą "Zum Ritter". Późmniej wielokrotnie zmieniała właścicieli. W 1862 roku kupiło ją na aukcji miasto Elbląg, za 15 751 talarów. Pomieszczenie na piętrze budynku,  zdobne w liczne malowidła, było wykorzystywane przez Radę Miejską Elbląga jako sala reprezentacyjna. Nieco później budynek ponownie trafił w prywatne ręce (np. w marcu 1906 roku właścicielem został F. Woosmann), by 24 kwietnia 1909 roku znów wrócić  w posiadanie miasta Elbląga (Haus Bollwerk Höhe Nr. 6 i 8 mórg chełmińskich kupiono za 16 000 M), co, przy wsparciu państwa (3000 M), uchroniło karczmę przed kompletnym rozpadem. Dom został objęty opieką  prowincjonalnego konserwatora zabytków w Prusach Zachodnich Bernharda Schmida.  Po 1945 roku budynek został zniszczony w pożarze i całkowicie rozebrany.


Pozdrowienia z Bollwerk koło Elbląga.

Jeszcze w 1750 roku [zob. rysunek B. Hermanna] w tym rejonie, bliżej ujścia rzeki Elbląg, znajdowała się forteczka, w której stacjonowała załoga czuwająca nad bezpieczeństwem statków wpływających z Zalewu Wiślanego.


Zum Bollwerkskrug.
      
Widok na "Dom Angielski" od strony rzeki Elbląg.


Ostróg, ponieważ do miejsca tego mogły dopływać duże statki,  był też czasem miejscem wyładunku przywiezionych do Elbląga towarów i załadunku różnych towarów miejscowych, np. trzciny, siana, płodów rolnych lub drewna pozyskiwanego na Wysoczyźnie Elbląskiej. Tutejsze łąki należały do elbląskich mieszczan. Na wschodzie teren Ostroga był ograniczony przez Rubno Wielkie (Groß Röbern), na północy przez Zagaje (Dornbusch), na zachodzie przez rzekę Elbląg, na południu przez pastwisko miejskie Roßgarten. Około 1830 roku teren Ostroga liczył 9 włók i 21 mórg. Do jego terenu należała też niegdyś niewielka wysepka na rzece Elbląg, na której mieściło się gospodarstwo. Jednak na przełomie XIX i XX wieku, podczas prac regulujących koryto rzeki, wysepka ta została całkowicie "wybrana", przez co niewątpliwie stracił tutejszy krajobraz. Gmina Ostróg (Bollwerk) około 1925 roku posiadała 523 ha i 334 mieszkańców (w 1905 roku liczyła 368 osób). (E.G. Kerstan, op. cit.,s.445.)


Szkoła w Bollwerk z 1840 roku.

Szkoła w Bollwerk istniała już w czasach polskich (przed 1772). W 1781 roku zbudowano budynek szkolny. W 1840 roku Magistrat Gdańska zbudował w pobliżu starego budynku, który był na owe czasy zbyt mały,  nową szkołę. W starej szkole mieszkał młynarz, który dbał  o meliorację Herrenpfeil (Moczarka). W dniu 17 grudnia 1876 roku, na skutek pęknięcia tamy na Nogacie, szkoła została zalana wodą na wysokość 75 cm. Ponownie woda przelała się przez wały około godziny 10 w dniu 26 marca 1888 roku. Poziom wody osiągnął wówczas 1 m i w dniu 2 kwietnia saperzy ewakuowali do Elbląga nauczyciela ze szkoły.  W nocy z 5/6 grudnia 1899 roku, sztormowy wiatr spowodował napływ mas wody od  strony Zalewu Wiślanego, co było przyczyną kolejnego przerwania wałów i w następstwie zalanie tutejszej szkoły.

W 1921 roku do szkoły w Ostrogu, prócz miejscowych dzieci, uczęszczały dzieci z Moczarki i Rubna Wielkiego.
(E.G. Kerstan, op. cit.,s.153.)

Pisarz gospodarczy (Wirtschaftsschreiber), późniejszy dzierżawca majątku Terranova, Buchhorn zatrudniał do nauki własnych dzieci guwernera nazwiskiem Reiß. Uczył on także pozostałe dzieci we wsi, ale odczuwano już wówczas potrzebę szkoły publicznej. Szkoła w Terranova została założona w 1832 roku. Właściciel majątku radca handlowy (Kommerzienrat) Abegg uzyskał od rządu pomoc na budowę szkoły w wysokości 100 talarów. Poprzez zamianę uzyskał on dogodny grunt pod budowę od zagrodnika Albrechta. W 1855 roku, w czasie gdy właścicielem był Grohn (lub Crohn), wzniesiono nowy budynek szkolny. W 1888 roku ucierpiał on poważnie podczas powodzi. Zły stan budynku oraz ciągle rosnąca liczba dzieci podyktowały potrzebę budowy nowej szkoły, którą zrealizowano w 1898 roku.

Na mocy Rozporządzenia Ministrów: Administracji Publicznej (E. Osóbka-Morawski) i Ziem Odzyskanych (w/z J. Dubiel) z dnia 9 grudnia 1947 roku o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości, osada Bollwerk otrzymała nazwę Ostróg (MP 12.02.1948, Nr 14).        


*[1]I.Czarciński w Historii Elbląga Tom I, za księgą czynszów Elbląga z 1377 r., podaje: [...] Do karczmarza przy ujściu rzeki Elbląg (dziś Ostróżeń) należała również ochrona i naprawa bulwarku. (S. Gierszewski, A. Groth, op. cit., s. 190.)

zisiejsza Wyspa Nowakowska była niegdyś mokradłem, które z roku na rok, dzięki Nogatowi, Cieplicówce, która jest jego ujściowym  ramieniem i rzece Elbląg, a przede wszystkim,  ludzkiej działalności, powiększało się kosztem Zalewu Wiślanego i stało się depresyjnym lądem. Do połowy XVIII wieku, w okresie zimowym, miasto Elbląg pozyskiwało tutaj trzcinę do celów budowlanych - jednak roczny zysk z tego terenu wynosił zaledwie 34 talary.

Rzeka Elbląg (Elblążka) koło Czerwonki (Rothebude) rozwidla się na dwa ramiona, z których lewe,  stanowi Kanał Jagielloński (nazwa od 08.01.1969 r.; dawniej Kroffol, Krapfull lub Krafohl Fluss) łączący rzekę Elbląg z Nogatem *[2] od 1495 roku, oraz prawe, główne ramie rzeki Elbląg, które płynie na północ i uchodzi wprost do Zalewu Wiślanego. Rozwidlenie to tworzyło niegdyś wyspę (Werder), zwaną Starym Elblągiem (później Pfeil), której południową połowę (Bürgerpfeil) w 1288 roku otrzymało miasto Elbląg od wielkiego mistrza (w latach 1282-1290) Burcharda von Schwanden, zaś północną (Herrenpfeil, późniejsza Moczarka) zatrzymał dla siebie Zakon Krzyżacki. Dzisiejszy Kanał Jagielloński przepływał niegdyś przez bagnisty teren Poggenpfuhl ("Żabie Bagno"). Teren z prawej strony głównej odnogi obejmowały wymienione w końcu XIII w. łąki Wogenap, zwane później Bollwerkswiesen.
(S. Gierszewski, A. Groth, op. cit., s. 13.)


Fragment mapy C.Pudora z 1900 r.

Chcąc mówić o historii powstania Nowakowa, należy cofnąć się do roku 1703. Od tego bowiem roku posiadłości ziemskie Elbląga były administrowane przez pruskich intendentów, gdyż zostały one przejęte ("dzierżawione") przez Prusy jako rekompensata za niespłacony przez Polskę dług pieniężny. Król pruski Fryderyk I polecił zająć posiadłości ziemskie Elbląga i wybierać wszelkie płynące z nich dochody (1/3 dochodów miasta). Intendentura pruska przejmowała prawie cały dochód z posiadłości  ziemskich pozostawiając miastu około 5% na utrzymanie administracji  miejskiej, duchownych i nauczycieli. Z zastawu zwolniono dochody z tzw.  łąk i pastwisk mieszczańskich w okolicach Herrenpfeil (Moczarka), z podmiejskich pastwisk, a także dochody z lasów na Wysoczyźnie Elbląskiej oraz robociznę szarwarkową ludności wiejskiej. Tolerowanie przez państwo polskie tego stanu rzeczy przez długi okres  czasu dało Prusom możliwość uzyskania sumy wielokrotnie przekraczającej  zastaw (pozostałe 300 tys. talarów).

W 1741 roku nowakowskie mokradła wydzierżawił (za poparciem Kriegs- und Domänenkammer / kamera wojny i domen z Królewca) od Elbląga intendent pruski (w latach 1722-1752), radca dworu (Hofrat) Jacob Heinrich Pöhling (*1686, †1752), który zamierzał osuszyć je i przekształcić w grunty orne. Od siedmiu lat był on właścicielem Nadbrzeża (Reimannsfelde) i Bogdańca (Hohenhaff), gdzie dał się poznać jako bardzo dobry gospodarz.

Po pięciu latach wolnych od podatku, za każdą dzierżawioną tutaj włókę miał płacić rocznie 25 talarów. Dawało to rocznie nieco ponad 241 talarów, z czego 50 talarów miało trafić do kasy miejskiej Elbląga. Pozostałe pieniądze szły do kasy władz pruskich. W 1748 roku Fryderyk I zwolnił od podatku dwie włóki, które nie zostały osuszone. Czynsz roczny wynosił wówczas jedynie 188 talarów. Później za kolejne trzy i pół włóki płacił jedynie 11 talarów. Cały dzierżawiony obszar przynosił więc 200 talarów rocznie.  

Pöhling prawdopodobnie ściągnął na tutejsze mokradła osadników holenderskich do budowy wałów, rowów i kanałów odwadniających. Osuszone w ciągu kilku lat tereny przemieniły się w pola uprawne i przeszły w 1751 roku na własność Pöhlinga *[3]. Z czasem powstała też tutaj osada, którą zwano z łacińska "Terranova" („nowa ziemia”) a z niemiecka "Neuland".

Po śmierci radcy Pöhlinga (†1752) wdowa po nim Katarzyna Dorota zd. Bernhardi (*1707,28 sierpnia 1757) w dniu 1 marca 1753 r. wyszła ponownie za mąż za majora Sebastiana Gottlieba von Luck (*12 grudnia 1707, †11 marca 1760), polskiego oficera z elbląskiego garnizonu. Major Luck posiadał oprócz Nowakowa: 4 włóki w Nadbrzeżu (Reimannsfelde), 5 włók w Łęczu (Lenzen), 4 w Kamionku Wielkim (Gross Steinort) i 2 morgi łąk w Suchaczu (Succase). Zmarł w 1760 roku i  pochowany został na cmentarzu w Próchniku (Dörbeck). Jego spadkobiercy sprzedali majątek.

W latach 1760-1765 „Nowaziemia” należała do Jerzego Wilhelma barona (vel Golcz) von Goltz (*1721, †1767), generała leitnanta polskiej armii koronnej, kwatermistrza polskiego króla Augusta II Mocnego, pułkownika i szefa królewskiego regimentu piechoty. Był wojewodą inflanckim, a także starostą tolkmickim i tucholskim (w latach 1743-1767). Zwolennik oderwania Prus Królewskich od Rzeczypospolitej. Baron von Goltz (wg E.G. Kerstana) miał żyć bardzo rozrzutnie. Mimo, że jego małżonka Anna Rozyna Elżbieta de la Serre (*1734,1787) wniosła wielki posag, miał on roztrwonić cały majątek. W 1763 roku zrzekł się starostwa tolkmickiego na rzecz Wilhelma Korffa. Zmarł 24 kwietnia 1767 r. a wdowa po nim do 17 września 1772 r. pełniła obowiązki ostatniego starosty tucholskiego.

W 1765 (!) roku (inne źródła podają 1780 r.) właścicielem majątku został generałmajor Fischer Karl Ludwig (Fiszer). Rosyjski pułkownik od 1768 r. na polskiej służbie. W1772 roku Terranova była już w państwie pruskim. Po jego śmierci w 1783 r. kolejnym właścicielem za 57 000 fl został Michael Fromme – kupiec elbląski. Później odziedziczył majątek radca wojenny (Kriegsrat) Beyme. W 1796 roku otrzymał nową dzierżawę na 6 lat za 488 talarów. W 1801 roku nowopozyskane grunty zajmowały obszar 1699 mórg. Od 1803 roku dzierżawił je na tych samych warunkach, jak dla trzech i pół włóki z 1751 roku. Nowe tereny otrzymały nazwę Neu-Terranova, natomiast stare, już uprawiane Alt-Terranova. Do 1808 roku Beyme osuszył i oddał pod uprawę tereny Neu-Terranova. Płacił za nie rocznie 1152 talary (za Alt-Terranova 266 talarów). Miał także zapłacić za nowy obszar 1575 talarów.     

Dzierżawa wieczysta wygasła dla Alt -Terranova w 1837 roku, dla Neu -Terranova w 1858 roku, ostatecznie w 1863 roku. Po Beyme majątek dostał się w ręce radcy handlowego Abegga, który wydzierżawił go pisarzowi gospodarczemu Buchhornowi.

Na tych terenach przy pracach melioracyjnych pracowali internowani w Prusach polscy uczestnicy powstania listopadowego 1830-1831. Byli oni zakwaterowani w okolicznych wioskach i wykorzystywano ich do prac melioracyjnych. Ich dziełem jest rów melioracyjny zwany „Rowem Łososiowym” (Lachsrinne) w rejonie dzisiejszej wsi Nowotki. [Zob. temat]
       
Majątek Terranova trafił następnie do rodziny Geysmerów. Gotthard Geysmer *[4] wybudował w 1839 roku dom mieszkalny wraz z zabudowaniami gospodarczymi i urządził tutaj folwark. Po Gotthardzie majątek przejął jego syn Ernst Gerhard Geysmer (Direktor des Landwirtschaftlichen Vereins / Dyrektor Stowarzyszenia Rolniczego), który miał mieszkanie w Elblągu pod adresem Heilig-Geist-Straße 28. Kolejni odnotowani właściciele to - w 1853 roku – ziemianin Ruhnke (kupił od Geysmera część ziemi) i  właściciel Alt -Terranova od 1855 r. - niejaki Crohn (lub Grohn).

W 1860 roku majątek został podzielony na dwa folwarki (Alt- i Neu-Terranova) oraz niezależną osadę "Terranova" z 54 gospodarstwami chłopskimi. Folwark Alt-Terranova posiadał 270 mórg a  75 mórg folwark Neu-Terranova.

W ciągu następnych dziesięcioleci zachodziły na tym terenie różne zmiany, powstawały liczne folwarki lub też parcelowano niektóre i włączano do wsi. Osuszanie gruntów trwało nadal a na pozyskanym terenie powstawały nowe osady, np: Nogathaffkampen (Nowotki).
(F. Mamuszka, op. cit., s.98.)

W 1880 roku folwark Alt-Terranova miał łącznie 83,25 ha (w tym 10,30 ha łąk) i należał do Heinricha Nickela. Później właścicielem był  Friedrich Kuhn i Gustav Wedekind (1903). Folwark Neu-Terranova miał wówczas łącznie 510,65 ha (306,38 ha stanowiły łąki) i był  własnością Fritza Hilgendorfa. Administratorem majątku był niejaki Mischke. Później folwark przeszedł w ręce Friedricha Hilgendorfa i jego spadkobierców. W 1903 r. administratorem był niejaki Schmidt.       

W latach 1834, 1850, 1876 i 1888 rejon Nowakowa nawiedziły powodzie.


 Gospoda "Neue Erde" ("Nowa Ziemia") Fritza Sommerfelda.

W dniu 2 maja 1874 roku ustanowiono okręg  wiejski  Amtsbezirks Terranova. W jego skład administracyjny wchodziły wsie  Alt i Neu Terranova, Bollwerk, Fischerskampe (Kępa Rybacka) a także łąki mieszczańskie koło Bollwerk (Bohlwerkswiese), Schneidemühle, oraz obszary dworskie (Gutsbezirke) Bürgerpfeil, Herrenpfeil, Groß i Klein Michelau (Duże i Małe Michałowo). Naczelnik tego okręgu (Amtsvorsteher) miał wówczas swoją siedzibę w Neu-Terranowa. W dniu 1 stycznia 1908 roku do okręgu urzędowego Terranova  należały trzy gminy (Gemeinden): Alt Terranova, Bollwerk i Fischerskampe oraz 2 obszary dworskie Herrenpfeil i Neu Terranova. W dniu 16 września 1916 roku wieś Alt-Terranova i majątek Neu-Terranova zostały połączone i odtąd stanowiły jedną wieś o nazwie - Terranova. W dniu 7 grudnia 1921 roku do okręgu Terranova przyłączono z obszaru Zeyer (10. 01. 1920 wszedł w skład Wolnego Miasta Gdańska): Zeyer-Niederkampen (Kępiny Wielkie) i obszar dworski Nogathaffkampen (Nowotki). W 1923 roku nastąpiły niewielkie zmiany wynikłe z korekt granicy Elbląga z Wolnym Miastem Gdańskiem. Do Gdańska przeszły częściowo obszary: Bollwerk B i Fischerskampe, oraz część obszaru Zeyersniederkampen (Kępiny Wielkie) do Zeyersvorderkampen (Kępiny Małe). Natomiast część działek z Wolnego Miasta przeszło do Fischerskampe (Kępa Rybacka). Od 1 września 1931 roku obszar Amtsbezirk Terranova składał się z pięciu gmin i obszarów dworskich: Bollwerk,  Fischerskampe, Terranova, Zeyerniederkampen i Nogathaffkampen. W dniu 1 stycznia 1945 roku Amtsbezirk Terranova obejmuje cztery gminy: Bollwerk, Fischerskampe, Terranova i Zeyerniederkampen. Ostatni Naczelnik okręgu urzędowego ma swoją siedzibę w Bollwerk.

Naczelnicy Amtsbezirk Terranova:

- . 2. 05. 1874: właściciel majątku ziemskiego Fritz Hilgendorf z Neu-Terranova - 6 lat,
- . . ?: ?,
- 22. 01. 1904: Hafeninspektor Hermann Geschonke z Neu-Terranova - 6 lat,
- 22. 01. 1910: Hafeninspektor Hermann Geschonke z Neu-Terranova -6 lat,
- 25. 03. 1911: zastępca naczelnika urzędu, właściciel gospodarstwa Johann Grundmann z Fischerskampe - 6 lat,
- 25. 03. 1917: właściciel gospodarstwa Johann Grundmann z Fischerskampe - 6 lat,
- 17. 11. 1921: właściciel gospodarstwa Johann Grundmann z Fischerskampe,
- 21. 07. 1930: właściciel majątku ziemskiego Walter Damm z Terranova,
- 10. 11. 1933: właściciel  Josef Nase z Bollwerk B,
- . . 1945: ?.
(http://www.territorial.de/dawp/elbing/terranov.htm)

W latach 1904-1906 zbudowano drogę z Elbląga do Nowakowa. W owym czasie powstała też przeprawa promowa na rzece Elbląg. W latach 1911-1912 folwark Neu -Terranova został rozparcelowany, a w 1917 roku jego pozostałą część włączono do Alt-Terranova. W 1925 roku Terranova posiadała 932 ha i liczyła 445 mieszkańców.
(E.G. Kerstan, op. cit.,s.449)

W 1925 roku minęło około 125 lat od ostatnich prac osuszania polderów u ujścia Nogatu do Zalewu Wiślanego. Okoliczni rolnicy wykorzystywali nieosuszone jeszcze tereny, które znajdowały się nieco wyżej, jako letnie pastwiska dla bydła. Ponieważ przez ten czas wały przeciwpowodziowe stały się zbyt niskie wystąpiła konieczność ich odbudowy. Na rozległym terenie między rzeką Elbląg a Cieplicówką (Polder I), na zlecenie rządowe, rozpoczęła prace melioracyjne firma budowlana z Królewca. Wraz z budową wałów powstały nad Zalewem Wiślanym dwie przepompownie oraz rozległa sieć rowów, które miały zapewnić odwadnianie tego rozległego obszaru. Prace melioracyjne na polderze I trwały do 1933 roku - zostały zatrzymane z powodu braku środków finansowych.

Już w lutym 1933 roku, w wyniku intensywnych burz i silnego północno-wschodniego wiatru woda podniosła się do grzbietu wałów i groziła przelaniem się. W wielu miejscach powstawały wyrwy, które trzeba było natychmiast zabezpieczać workami z piaskiem. Sytuację uratowała zmiana pogody, gdyż burza osłabła i wystąpił silny mróz, co ochroniło poldery przed zalaniem. Po tym zagrożeniu wyciągnięto wnioski, iż wały są zbyt niskie i nie mogą zapewnić wystarczającej ochrony przed powodzią. Postanowiono więc skorzystać z oddziałów Służby Pracy Rzeszy (RAD - Reichsarbeitsdienst).

 

Oddziały RAD (3/30, 5/30, 6/30, 8/30) w delcie Nogatu działające w latach 1934-1940.

W latach 1934-1940 w rejonie delty Nogatu powstały cztery obozy RAD. Najdalej położonym od Elblaga (ok. 20 km) był obóz oddziału 3/30, który nosił imię morawskiego rycerza w służbie zakonu krzyżackiego podczas wojny trzynastoletniej Bernharda von Zinnenberga (też Schönberg i Bernard Szumborski) (†1470). Od 7 grudnia 1936 roku obóz nosił miano Alberta Krause. Zlokalizowany był on w południowo-wschodnim narożniku Polderu II (Westwinkel), tuż nad Zalewem Wiślanym u ujścia jednej z odnóg Nogatu - Cieplicówki (Landgraben).


Junacy oddziału RAD 6/30 podczas pracy, 1936 r.

Nieco niżej, również nad Cieplicówką, na wschód od dzisiejszej wsi Nowotki znajdował się oddział 8/30, który nosił imię prezydenta okręgu administracyjnego Prus Zachodnich (Regierungspräsident w latach 1925-1936) dra Karla Buddinga (*1870, †1945). Obóz nosił też nazwę honorową imienia wielkiego mistrza krzyżackiego (w latach 1303-1311) Siegfrieda von Feuchtwangen (†1311). Imię Karla Buddinga nosił też jedyny wówczas na Cieplicówce most, miał on 150 m długości.


Obóz RAD 8/30 nad Cieplicówką w pobliżu Nowotek.

Najwcześniej założony (1934) obóz w delcie Nogatu oddział 6/30 znajdował się na północy Polderu I, w pobliżu przepompowni, bezpośrednio nad Zalewem Wiślanym. Nosił on imię wielkiego mistrza krzyżackiego Winricha von Knipprode (*ok. 1310, †1382). Obóz istniał do 1940 roku.


Obóz RAD 6/30 nad Zalewem Wiślanym, Polder I.

Najbliżej Elbląga, tuż nad rzeką Elbląg, znajdował się oddział 5/30 Nowakowo (Terranova), który nosił imię elbląskiego przemysłowca Ferdinanda Schichaua (*1814, †1896).


Obóz RAD 5/30 w Nowakowie.

Warunki drogowe na Wyspie Nowakowskiej nie były najlepsze, szczególnie podczas wiosennych roztopów i jesiennych deszczów. Dlatego do Elbląga junacy i okoliczni mieszkańcy udawali się drogami wodnymi, które obsługiwały łodzie motorowe „Hilda” i „Pfeil(Strzała; Strzałka). Pływały one dwa razy w tygodniu w dni targowe (środa i sobota). Jeden z nich przystawał przy gospodzie „Terranova” na rzece Elbląg, drugi zaś w wielu miejscach Cieplicówki i płynął przez Nogat, Kanał Jagielloński (Kraffohlkanal) do rzeki Elbląg i do Elbląga. Oddział 3/30 posiadał własną łódź. Można było też przedostać się promem, obok gospody Fritza Sommerfelda, przez rzekę Elbląg z Nowakowa  do Ostroga (Bolwerk), skąd wiodła droga do pobliskiego Dornbusch (Zagaje, część Rubna Wielkiego), gdzie był przystanek kolejowy Haffuferbahn A.G.
 
Grupa 30 RAD, do której należały 4 oddziały na polderach w delcie Nogatu, miała swoją siedzibę w Elblągu na obecnej ulicy Warszawskiej (Berliner Chaussee), w pobliżu kąpieliska miejskiego. Do 1937 roku w delcie Nogatu junacy RAD wykonali 7 km kanałów odpływowych, zbudowali 15 km dróg, oraz wykopali blisko 40 rowów odwadniających. Prace melioracyjne oddziałów RAD zatrzymał wybuch II wojny światowej, ale ich miejsce zajęli więźniowie niemieckiego obozu koncentracyjnego Stutthof.

Na początku 1945 roku, wobec zbliżającego się frontu, rozpoczęła się ewakuacja mieszkańców Żuław - w tym Wyspy Nowakowskiej. Cofające się w marcu oddziały niemieckie uszkodziły tamy, wały ochronne i pompy, co doprowadziło do zalania (około 45 000 ha) znacznego obszaru. Osuszanie Żuław i Wyspy Nowakowskiej trwało do końca 1949 roku. W okresie tym, w miejsce wysiedlonych mieszkańców Wyspy, stopniowo przybywały grupy polskich osadników z głębi kraju oraz z terenów przyłączonych do Związku Radzieckiego.  Pierwsi osadnicy zastali w Nowakowie zniszczone domostwa wśród wszechobecnej trzciny, byli pozbawieni  wody pitnej, żywności i prądu.
 
W 1945 roku w składzie powiatu elbląskiego powstała gmina wiejska Nowakowo. W dniu 25 września 1945 roku gmina Nowakowo wraz z powiatem elbląskim przeszły pod zarząd wojewody gdańskiego, a następnie z dniem 28 czerwca 1946 roku weszły w skład województwa gdańskiego.

W latach 1951-1954 Nowakowo było gminą w powiecie elbląskim, w której skład wchodziły gromady: Bielnik, Cieplice I, Cieplice II, Kazimierzowo, Kępa Rybacka, Kępiny Wielkie oraz Nowakowo. W skład gromady Nowakowo wchodziły: Nowakowo (wieś), Stare Nowakowo (PGR), Ostróg (wieś), Ostrożeń (PGR), Łozy (przysiółek), Zakrzewo (osiedle), Zacisze (osiedle), Nowe Nowakowo (PGR).

Ustawa z dnia 25 września 1954 r. (Dz.U. 1954 nr 43 poz. 191) o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych, zmieniła czterostopniowy podział administracyjny (województwo, powiat, gmina, gromada) na trzystopniowy (województwo, powiat, gromada). Gromada Nowakowo wówczas składała się z wsi: Cieplice, Nowotki, Batorowo, piny Wielkie, Kępa Rybacka, Rubno Wielkie, Janowo, Bielnik I, Bielnik II, Józefowo, Jagodno oraz Nowakowo.

W latach 1975-1998 Nowakowo administracyjnie należało do województwa elbląskiego na mocy ustawy z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz.U. 1975 nr 16 poz. 91). Obecnie jest wsią sołecką w gminie wiejskiej Elbląg.

(Dz.U. W.R.N. w Gdańsku, z dnia 01 lipca 1951 r., Nr 15, poz. 82.; M.P. z 1945 r. nr 29, poz. 77.; Dz.U. z 1946 r. Nr 28, poz. 177.; Dz.U. z 25 września 1954 r. Nr 43, poz. 191.)

Pierwsza szkoła w Nowakowie rozpoczęła swoją działalność w 1946 roku w małym drewnianym budynku. Nie zachowała się żadna kronika dokumentująca pracę tej placówki przez pierwszy (kilkunastoletni) okres jej działalności. Według tutejszych mieszkańców, pierwszym kierownikiem „szkółki” był niejaki Lasoń, następnym Rydzkowski. W szkole pracowały jako nauczycielki: E. Makowska, Rydzkowska,  A. Bronka, M. Smętek i L. Przybycień. W 1948 roku wprowadzono po raz pierwszy w aktach prawnych pojęcie "szkoły podstawowej". Na  mocy wydanego wówczas rozporządzenia siedmioletnia szkoła podstawowa stała się podstawą całego szkolnictwa.

Na Wyspę Nowakowską przybywali nowi osadnicy i przybywało też dzieci. Po 1948 roku rozpoczęły działalność czteroklasowe szkoły podstawowe w Cieplicach, Nowotkach i Batorowie. W 1958 roku w Nowakowie, w pobliżu starej drewnianej szkółki (w miejscu rozwidlenia drogi powiatowej nr 1100N), powstał nowy parterowy budynek szkoły (długości 43,66m i szerokości 15,66 m) z krytym dachówką poddaszem. Budynek mógł pomieścić 7-klas. Prócz sal lekcyjnych w szkole mieściły się też: sala rekreacyjna, pokój nauczycielski, kancelaria, kuchenka do podgrzewania posiłków, biblioteka, świetlica, szatnia i pomieszczenie, które zastępowało salę gimnastyczną. Na poddaszu budynku znajdowały się 2 nieduże mieszkania dla nauczycieli.

Od czasu budowy budynek był wielokrotnie remontowany i rozbudowywany, np. remont po wielkiej powodzi w 1983 roku, czy też rozbudowa rozpoczęta w 2005 roku.
 
Pierwszy  dzwonek  w  nowej  szkole  zabrzmiał  1   września  1958 roku. Kierownikiem placówki był wówczas  Zbigniew Reiss. Do 97 uczniów, którzy przeszli z budynku starej szkoły, dołączyła grupa pierwszoklasistów.
 
W 2007 roku był to piętrowy budynek mający 10 izb lekcyjnych, bibliotekę, salę korekcyjną, salę multimedialną, świetlicę oraz gabinet stomatologiczny. W latach 2005-2006 zbudowano salę gimnastyczną. Do Nowakowa uczniowie z terenu całej Wyspy Nowakowskiej są dowożeni szkolnym autobusem. W roku szkolnym 2002/2003 do tutejszej szkoły uczęszczało 170 uczniów w 7 oddziałach.
 
Od 1 września 2007 roku szkoła rozpoczęła działalność jako Zespół Szkół w Nowakowie, w którego skład wchodzą: Szkoła Podstawowa i Gminne Gimnazjum im. Państwowej Straży Pożarnej (powstało w 2006 r.).
(http://bip.gminaelblag.pl/system/obj/1552_Nowakowo_cz1.pdf [dostęp:30.01.2017]; http://www.zsnowakowo.gminaelblag.pl [dostęp: 30.01.2017])

Historia powojennej nazwy wsi Nowakowo jest dość zawiła. Na mocy Rozporządzenia Ministrów: Administracji Publicznej i  Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. (o przywróceniu i ustaleniu  urzędowych nazw miejscowości), od dnia 19 grudnia 1946 r. dla miejscowości Terranova obowiązywała nowa nazwa - Nowakowo (M.P. 1946 nr 142 poz. 262) *[5]. Zarządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 3 listopada 1950 r. w sprawie przywracania i ustalenia urzędowych nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych ustala nową nazwę dla Alt Terranova na Stare Nowakowo, natomiast Nowe Nowakowo dla Neu Terranova. Bollwerks Kr. (PGR) otrzymał wówczas nazwę Ostrożeń (M.P. 1950 nr 134 poz. 1720). Z powyższego wynika, iż wspólny człon "Nowakowo" w nazwie miały wówczas trzy osady: Nowakowo (wieś), Stare Nowakowo (PGR), które do 1950 r. nosiło nadaną przez Komisję Ustalania Nazw Miejscowości nazwę Stare Batorowo, oraz Nowe Nowakowo (PGR) - wcześniej Nowe Batorowo. Instytut Bałtycki, prócz nazw "Stare Batorowo" i "Nowe Batorowo", proponował dla tych osad inne nazwy: "Nowizna Stara" oraz "Nowizna Nowa". Część dawnego Neu-Terranova, później Nowego Nowakowa, pozostało przy nazwie Nowe Batorowo. Jego częścią zaś jest Batorowo - osiedle po byłym PGR. Dawny Bollwerk, czyli Ostróg - dziś wchodzący w skład Nowakowa - swoją nazwę orzymał 12 lutego 1948 r. (M.P. 1948 nr 14 poz. 55), do tego czasu, za sprawą Instytutu Bałtyckiego, wieś nazywała się "Bolesławowo" (propozycją IB była też nazwa "Okopy"). Obecnie w granicach administracyjnych wsi Nowakowo jest osiedle Nowakowo Trzecie. Drugą wojnę światową przetrwały w Nowakowie tylko dwa domy podcieniowe (nr 30, nr rej. zab.: 4/76 z 20.05.1976; nr 51, 1818, nr rej.: 110/89 z 24.02.1989).



*[2]W  celu  zmniejszenia  zamulenia  Elblążki  skierowano  w  latach  1483—1495  koryto  Nogatu  bezpośrednio  do  Zatoki  Świeżej  (na  zachód  od  miasta).  Jednocześnie,  aby  nie  zostać  całkowicie  odciętym  od  życiodajnej  Wisły,  w  1495  r.  połączono  Elblążkę  z  Nogatem,  na  północ  od  miasta,  specjalnym  kanałem  (długość  5,8  km,  dwie  śluzy),  zwanym  od  drugiej  połowy  XVI  w.  Kanałem  Jagiellońskim. (J.W. Dyskant, Zatoka Świeża 1463, s.17.)
*[3]Pöhling za pośrednictwem kamery wojny i domen z Królewca miał wymusić na Radzie przekazanie mu na własność osuszonych terenów, które prawnie nadal należały do Elbląga.
*[4]W 1844 r. Andreas Gotthard Geysmer (być może ktoś z rodziny?) kupił pobliski majątek w Rubnie Wielkim. Jego żoną była Luiza Elżbieta z d. Richter. Ich syn Otto Geysmer odziedziczył majątek w 1856 r.
*[5]W przypadku Nowakowa (pow. elbląski), nazwa ta występuje w wykazie urzędowych nazw miejscowości (uwzględniającym ostatnie zmiany) z dnia 1 stycznia 2012 r., sporządzonego na mocy rozporządzenia Ministra Administracji i Cyfryzacji (z dnia 27 grudnia 2011 r. Dz.U. Nr 291, poz. 1711).

Temat w opracowaniu, treść może ulec zmianie








Źródło:
E.G. Kerstan, Die Geschichte des Landkreises Elbing, Elbing 1925, s.150-153, 351-353, [grafika].
M. Töppen, Christoph Falks Elbingisch-Preussische Chronik : Lobspruch der Stadt Elbing und Fragmente ;  Elbingisch-preussische Chronik, Leipzig 1879, s. 181-182.
Bernhard Schmid, Die Denkmalpflege in der Provinz Westpreußen im Jahre 1909, A. W. Kafemann, Danzig  1910, s.5-6. [Grafika]
F. Mamuszka, Elbląg i okolice. Informator krajoznawczy, Wydawnictwo Morskie Gdańsk 1978, s.98-99.
S. Rospond, Skorowidz  ustalonych nazw miejscowości na Ziemiach Odzyskanych według Uchwał  Komisji Ustalania Nazw Miejscowości przy Ministerstwie Administracji  Publicznej, Wrocław 1948.
Historia Elbląga. Tom I (do 1466 r.), praca zbiorowa pod red.  S. Gierszewskiego i A. Grotha, Wydawnictwo Marpress, Gdańsk 1993, s.13, 190.
P. Ellerholz, H. Lodemann, Handbuch des Grundbesitzes im Deutchen Reiche, Berlin 1880, s.170-171.
J.W. Dyskant, Zatoka Świeża 1463, Wydawnictwo Bellona 2009, s.17.
Dz.U. Nr 291, poz. 1711.; Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 27 grudnia 2011 r.
Dz.U. W.R.N. w Gdańsku, z dnia 01 lipca 1951 r., Nr 15, poz. 82.
M.P. z 1945 r. nr 29, poz. 77.
M.P. 1946 nr 142 poz. 262.
M.P. 1948 nr 14 poz. 55.
M.P. 1950 nr 134 poz. 1720.
Dz.U. z 1946 r. Nr 28, poz. 177.
Dz.U. z 25 września 1954 r. Nr 43, poz. 191.
http://bip.gminaelblag.pl/system/obj/1552_Nowakowo_cz1.pdf[dostęp:30.01.2017]; Plan Odnowy Miejscowości Nowakowo na lata 2010-2016,[w:] Załącznik do uchwały Rady Gminy Elbląg z dnia 25 lutego 2010 r.
http://www.territorial.de/dawp/elbing/terranov.htm; wg Rolf Jehke, Herdecke, Territoriale Veränderungen in Deutschland und deutsch verwalteten Gebieten 1874 - 1945, Ostatnie zmiany 5. 10. 2004. [dostęp: 29.01.2017]
Wróć do spisu treści