Pomorska Wieś - Historia Wysoczyzny Elbląskiej

Przejdź do treści


miejscu dzisiejszej Pomorskiej Wsi istniała prawdopodobnie prastara osada pruskich Pogezanów. Pomiędzy rokiem 1296 a 1299 Johannes Scharfenort otrzymał przywilej lokacyjny dla Pomehrendorf oraz Wolfsdorf (dzisiejsze Wilkowo). Przywilej ten wystawił komtur elbląski (w latach 1296-1299) Ludwig von Schüpf (Schippe).

Przywilej został odnowiony 27 października 1344 roku w Pasłęku przez komtura elbląskiego (w latach 1344 - 1348) Aleksandera von Körnera (Kornre), na prośbę synów pierwszego lokatora Johannesa (Jana) i Tymmo (lub Tymno), którzy życzyli sobie rozdzielenia *[1] obu wsi. W  Pomehrendorf  bracia wspólnie pełnili funkcje sołeckie i sądownicze, dzieląc dochody po połowie. Na wojnę musiał wyruszać jeden z nich, natomiast drugi zobowiązany był wówczas pokrywać koszty tej wyprawy.


Do wsi należało 57 włók ziemi, w tym 5 włók sołtysich wolne od podatku. W dokumencie nie zostały uwzględnione 4 wolne włóki należące do proboszcza. Wspomniano o nich dopiero w dokumencie z 1378 roku, kiedy został  wymieniony proboszcz imieniem Mattis (Mateusz). Z każdej włóki płacono na św. Marcina (11 listopada) 1/2 marki i 4 kury czynszu rocznie. Dodatkowo płacono też podatek w zbożu - Pflugkorn (płużne). Według księgi czynszowej komturstwa elbląskiego z 1406 r. dla obszaru (Gebiete) w Młynarach (Mühlhausen) wieś płaciła za 52 włóki razem z karczmą 27 marek i 1 wiadrunek czynszu. Karczmarz płacił 5 wiadrunków i 30 kur rocznie.

Nazwa Pomehrendorf  może pochodzić od "Pomorza" albo też od imienia "Pomry" lub "Pomere". Na długo przed II woją światową polskim odpowiednikiem Pomehrendorf  była obecna nazwa Pomorska Wieś [zob. temat], ale po wojnie wieś nosiła nazwę Bierutowo do 12 lutego 1948 roku.
     
W czasach krzyżackich Pomorska Wieś administracyjnie podlegała pod urząd leśniczego komturstwa elbląskiego, którego siedziba znajdowała się (w latach 1348-1360) w Młynarach (Mühlhausen).
   
Po wojnie trzynastoletniej (1454–1466) z nadania króla Kazimierza Jagiellończyka wieś weszła w skład terytorium elbląskiego.  Z miejscowej karczmy płacono do kasy miejskiej 4 floreny czynszu rocznie.
     
W dniu 26 maja 1671 roku Pomorską Wieś nawiedziła straszliwa nawałnica pożarowa, której przyczyną było wydostanie się ognia z kuźni. Ogień strawił kościół św. Katarzyny, szkołę, dziewięć zagród gospodarzy oraz trzy domostwa zagrodników. W zajętej ogniem dzwonnicy wisiały dwa dzwony, które spadając razem z zegarem na mury kościelne uległy rozbiciu. W pożarze zginęła żona karczmarza wraz z ich dwojgiem dzieci.



W 1672 roku sędzia ziemski (landrichter w latach 1672 1675) Samuel Barner kazał nowy kościół (obecnie kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP, poł. XIV w., nr rej. zab.: 692 z 21.12.1973) na starym fundamencie wybudować. Budowa rozpoczęła się 5 lipca 1672 roku. Od 17 sierpnia do 20 września tegoż roku wybudowano drewnianą dzwonnicę (datowana na 1766, nr rej. zab.: 692 z 21.12.1973). W dniu 22 września odbyła się uroczystość ustawienia więźby, czyli tzw. wieńcowe (Bährung), a 9 października na wieży umieszczono dwie chorągiewki - jedna z pismem w środku, które sporządził Gotfryd Zemehl. W 1673 roku wciągnięto na wieżę dzwony, a w 1674 roku pokryto kościół dachem. Sędzia krajowy Barner ufundował kazalnicę i chrzcielnicę. Pierwsze kazanie w nowym kościele wygłosił w 1674 roku proboszcz (1640-1680) Hüffner. Kolorowe malowidło na drewnianym stropie kościoła powstało w 1688 roku, kiedy funkcję sędziego krajowego sprawował Eliasz Hehne.
     
W 1758 roku rozebrano wieżę kościelną z powodu złego stanu technicznego, którą odbudowano dopiero w 1766 roku. Osiem lat później uroczyście świętowano jubileusz stulecia nowego kościoła. W 1792 roku przywieziono z kościoła Bożego Ciała w Elblągu starą pozytywkę, której jednak nie używano. Sprzedano ją później, a w to miejsce zakupiono organy (z 1699 roku). Organy zamieniono na nowe w 1899 roku. Grał na nich organista (1743-98) i nauczyciel w miejscowej szkole Chrystian Perschon. Po nim organistą był Jakub Doering. W latach 1852-1853 kościół  był remontowany.



Ostatnim ewangelickim proboszczem parafii był Gustav Theophil Muller (*1862). Przybył do Pomorskiej Wsi w roku 1920 i pracował tam do emerytury, którą wysłużył w dniu 1 października 1934 roku. Odtąd parafia Pomorska Wieś nie posiadała proboszcza, a zarządzał nią nie znany z nazwiska pomocniczy kaznodzieja.
     
Po II wojnie światowej [...] Pomorska Wieś została stosunkowo szybko zasiedlona przez przybyszów z Polski i już w roku 1945 działał tu urząd gminny. Nie udało się ustalić stanu spustoszenia kościoła. Ludność miejscowa zadbała jednak, by doprowadzić go do stanu używalności i poprosić polskiego księdza katolickiego o poświęcenie domu Bożego. Stało się to udziałem ks. Pracz-Praczyńskiego lub ks. Żynela, bo tylko ci dwaj pracowali wtedy na terenie Elbląga. Poświecenia dokonano w dniu 1.11.1945 roku. Poświadcza ten fakt Starostwo Powiatowe w piśmie skierowanym do Urzędu Bezpieczeństwa w kwietniu 1946 roku. Była to odpowiedź na pismo UB z dnia 29.03.1946 roku nr 234/46. Komunikuje się w tym piśmie, "że dnia 1.11.1945 roku kościół ewangelicki w Bierutowie został samorzutnie przejęty przez polskie społeczeństwo wyznania rzymsko-katolickiego, które sprowadziło księdza z Elbląga do wyświęcenia.

[...] 8 sierpnia 1946 roku Urząd Gminny w Bierutowie zawiadamia w odpowiedzi na pismo Starostwa Powiatowego z dnia 23.08.1946 nr VIII/6/46, że na terenie gminy Bierutowo nie ma żadnego duszpasterza. Do Bierutowa i do Wańkowicz (Przezmark) dojeżdża co drugą niedzielę ks. mjr Białek z Elbląga. W trzy miesiące później ks. Białek zawiadamia Kurię Biskupią o dokonanym wcześniej poświęceniu kościoła w Pomehrendorf - Bierutowo i o tym, że odprawia się tam Mszę św. w każdą pierwszą niedzielę miesiąca. Ze sprawozdania Urzędu Gminnego (bez daty, lecz, jak wynika z okoliczności, pisanego na początku 1947 roku) można się dowiedzieć, że przed wojną do majątku kościelnego należały następujące składniki majątkowe: ośmiopokojowa plebania, dom dla służby kościelnej i 69 ha ziemi.  
(Źródło: Wikipedia)

Proboszczowie kościoła Niepokalanego Serca NMP w Pomorskiej Wsi po 1945 roku:
ks. mjr Ludwik Białek - 1946-1948 (kapelan 55 pułku piechoty WP)
ks. dr Alojzy Neumann - 1948-1956
ks. Antoni Szubski - 1956-1961
ks. Marian Stanisławski - 1961-1964
ks. Marian Dubicki - 1964-1986
ks. Lucjan Husak 1986-nadal
(Źródło: Wikipedia)


     
W 1820 roku Pomorska Wieś posiadała 61 włók ziemi, 14 zagród chłopskich i 331 mieszkańców. We wsi było kilku zamożnych chłopów (gburów). Uprawa zboż była w tamtym czasie nieopłacalna, więc okoliczni chłopi trudnili się handlem drewna, które sprowadzano z pobliskiego folwarku Münsterbergschen (Tumskie Górki), należącego do pana Bodecka. Mieszkanki  Pomorskiej Wsi zajmowały się przędzeniem i tkactwem. Gotowe płótno sprzedawano w Gdańsku. W kilku przypadkach dochód pojedynczego gospodarstwa przekraczał nawet 166 talarów, co było w owym czasie bardzo wysoką kwotą.


     
Mieszkańcy Pomorskiej Wsi wyróżniali się wśród innych miejscowości  pilnością, utrzymaniem porządku, kultywowaniem tradycji, a także sposobem życia, ubiorem i  językiem. W czasie pobytu w Kadynach cesarzowej Augusty Wiktorii w 1905 roku, wystąpiło tam dla niej dziesięć par tanecznych z Pomorskiej Wsi w strojach ludowych charakterystycznych dla Wysoczyzny Elbląskiej. W 1906 roku owe dziesięć par tanecznych uświetniło też srebrne wesele pary cesarskiej, za co otrzymali oni list z podziękowaniem, odczytany w miejscowym kościele przez starostę (landrat) Rüdigera von Etzdorf'a (*1852, 1935).



W 1925 roku Pomorska Wieś posiadała 1025 ha i  428 mieszkańców (wg E.G. Kerstana).
     
Szkoła parafialna istniała w Pomorskiej Wsi prawdopodobnie jeszcze za czasów krzyżackich. Pierwszymi (odnotowanymi) nauczycielami byli wyżej wymienieni organiści: Christian Perschon oraz Jakub Doering. W 1881 roku przeprowadzono gruntowny remont 18-wiecznej szkoły. Po II wojnie światowej otwarto szkołę w 1946 r. Do niedawna w Pomorskiej Wsi istniała 6-klasowa Szkoła Podstawowa im. Obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku, jednak z dniem 31 sierpnia 2012 r., decyzją rady gminy Milejewo została zlikwidowana.

Obecną nazwę wieś otrzymała na mocy Rozporządzenia Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 lutego 1948 roku (M.P. 1948 nr 14 poz. 55.). W latach 1945-1954 roku miejscowość była siedzibą gminy Bierutowo/Pomorska Wieś. Do 1 stycznia 1973 roku mieściła się tutaj siedziba Gromadzkiej Rady Narodowej [zob. temat], obecnie wieś włączona jest jako wieś sołecka do gminy Milejewo.


*[1]Wilkowo nowy przywilej otrzymało 6 czerwca 1344 r. Do wsi należało  33 włóki, z czego 3 wolne należały do sołtysa Jana syna Henryka Scharfenort. W latach 1874 -1945 Wilkowo było częścią Pomorskiej Wsi.


Legenda o Pomorskiej Wsi

Wielki pożar strawił latem 1671 roku znaczną część Pomorskiej Wsi. Spłonęło 12 zagród chłopskich, szkoła, karczma i stary gotycki kościół. Świątynia zniszczała do tego stopnia, że trudno było mówić o jej odbudowie, trzeba było wznieść nowy kościół. Ciężar inwestycji mieli ponieść parafianie, a największą i najbogatszą wsią był wówczas Kamiennik Wielki. Wszystkim wydało się oczywistym, że właśnie ta wieś poniesie największy ciężar. Postanowiono nowy kościół wznieść w Kamienniku Wielkim, nie oponowali przeciw temu nawet mieszkańcy Pomorskiej Wsi. Miejsce na budowę wybrano ładne - wyniosły pagórek w centrum wsi. Kiedy jednak wiosną 1672 roku rozpoczęto budowę, wszystko szło nie tak jak powinno. Już podczas gromadzenia materiałów budowlanych zdarzyło się wiele nieszczęść: podczas transportu drewna złamała się oś u wozu i bale przygniotły parobka z Rogowa, to znów cegły wyrabiane w miejscowej cegielni pękały podczas wypalania, mimo, że procesu wypalania pilnował mistrz w tej sztuce. Podczas zakładania fundamentów zmarł, rażony apopleksją, budowniczy z Kamiennika, a kiedy zaczęto wznosić mury, wszystko co wzniesiono w dzień, nocą zostawało zburzone. Uznano więc, że należy zaprzestać budowy w Kamienniku. Jak zapisał kronikarz: „ludzie doszli do wniosku, że nie jest wolą Bożą posiadanie Domu w Kamienniku, wybudowano go więc na miejscu starej świątyni”. Wierni Kamienniccy przystali na to pod warunkiem, że miejsca w kościele będą zajmowali przy samym ołtarzu.


Irena Kubaś "Od szkoły do szkoły"
(Fragmenty wspomnień z pobytu w Pomorskiej Wsi)

[...] Gdy stanęłam przed obliczem pani inspektor [ Oczesalska] znieruchomiałam, bo minę miała marsową.
      - Nie podoba wam się szkoła w Krzewsku? Nie zdążyłam odpowiedzieć, gdy padło następne pytanie:
      - Dlaczego nie chcecie tam pracować?
I tym razem nie czekając na odpowiedź rzekła:
      - Ponieważ lubicie zmiany, to za karę pójdziecie do najgorszej szkoły w powiecie.
[...] Spojrzała na mapę powiatu elbląskiego, delikatnie pojeździła palcem od miejscowości do miejscowości i rzekła:
      - Tutaj brakuje nauczycieli - chodziło o Pomorską Wieś - więc zgłoście się do kierownika i powiedzcie, że ja was przysyłam. Kierownikiem jest starszy pan i wygląda groźnie, lecz zły nie jest. Pod wpływem zdenerwowania usłyszałam zamiast " starszy" "straszny" i nogi zatrzęsły się pode mną. Potem usłyszałam, że kierownik [Bazyli] Witwicki jest bardzo wymagający i że lubi dyscyplinę.
[...] Dlaczego szkoła w Pomorskiej Wsi zaliczana jest do gorszych i dlaczego mam iść tam za karę - rozmyślałam. Jak się później okazało, to właśnie dlatego, że należała do niżej zorganizowanych - klasy łączone i rzeczywiście uczenie w klasach łączonych było karą dla nauczyciela.
Pomimo przestróg ze strony pani inspektor, miałam dobre przeczucia i to dodawało mi otuchy.
Udałam się na dworzec autobusowy, lecz okazało się, że pekaes w tym kierunku już dawno odjechał, więc trasę 14 km musiałabym pokonać pieszo...[Więcej]

(I. Kubaś, op. cit., 206-209.)


Źródło:
E.G. Kerstan, Die Geschichte des Landkreises Elbing, Elbląg 1925, s.298-300.
I. Kubaś, Od szkoły do szkoły, [w:]... ocalić od zapomnienia, Półwiecze Elbląga (1945-1995) w pamiętnikach, notatkach i materiałach wspomnieniowych ludzi Elbląga, Urząd Miejski w Elblągu, Elbląg 1997, s. 206-209.

M.P. 1948 nr 14 poz. 55.

pl.wikipedia.org [dostęp: 12.10.2012]
www.pomorskawies.dbv.pl [dostęp: 09.02.2015]

Wróć do spisu treści