Przezmark - Historia Wysoczyzny Elbląskiej

Przejdź do treści


ieś Przezmark (dawniej Preußisch Mark/"Pruska Granica" lub Preußenmark/"Pruska Miedza")  położona jest na południowym skraju Wysoczyzny Elbląskiej. W miejscu tym była prastara osada Prusów, gdzie jeszcze w czasach krzyżackich zamieszkiwała rdzenna ludność pruska.

Najstarsza wzmianka o Przezmarku pochodzi z 28 maja 1349 roku. Zawarta jest w świadectwie dla Mikołaja (Nicholas) Massindorfa dotyczącym założenia tutaj karczmy, wystawionym przez komtura elbląskiego (w latach 1349 -1371) Ortlofa von Trier. Według dokumentu Mikołaj miał płacić 2¾ marki rocznego czynszu, otrzymał prawo do sprzedaży w karczmie mięsa i chleba oraz do darmowego wypasu bydła.  
     
Znane są imiona czterech braci: Buntiken, Dywon, Adam i Girdune, rycerzy pruskich, którym pod datą 17 lutego 1361 roku wielki mistrz (w latach 1352-1382) Winrich von Kniprode nadał 6 włók ziemi - rozciągała się na wschód od obecnego centrum wsi, pomiędzy Rogowem (Rogau), Weklicami (Wöklitz, Pomen)  i Pomorską Wsią (Pomehrendorf). Właściciele byli zwolnieni z dziesięciny i szarwarku, ale byli zobowiązani do służby wojskowej i do świadczeń rzeczowych przy budowie zamków. Ponadto mieli płacić czynsz w zbożu tzw. płużne (Pflugkorn); od każdego pługa korzec żyta i korzec pszenicy i od każdego haka korzec pszenicy. Bracia byli wolnymi Prusami (preußischer Freier) i mieli status właścicieli ziemskich.             
  
Za czasów krzyżackich Przezmark należał do komornictwa (Kammeramt) w Weklicach, które podlegało prokuratorowi z Pasłęka. W czasach polskich, to znaczy po wojnie trzynastoletniej (1466), Przezmark został przyznany Elblągowi. Z karczmy płacono do kasy miejskiej czynsz roczny 6 florenów i 20 groszy.


     
W 1715 roku wieś posiadała 24 włóki ziemi. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku Przezmark, jak i pozostałe wsie Wysoczyzny Elbląskiej, znalazł się pod zaborem Królestwa Prus. Wieś dalej świadczyła zobowiązania wobec Elbląga, które wynikały z wcześniejszego poddaństwa. Były to wszelkie szarwarki przy drogach, wałach, koszenie trawy na łąkach, zwózka siana i dowóz do miasta drewna opałowego.
   
W czasie wojen napoleońskich Przezmark i cała okolica poniosły ogromne straty.  W 1807 roku parafia Przezmark utraciła 268 ludzi. Liczba strat ludności wzrosła jeszcze przez dwa kolejne lata, jednak po wojnach przyrost ludności był już dość znaczny. Dowodzą tego następujące liczby: w 1817 roku parafia Przezmark liczyła 1460 osób (102 narodziny, 37 pogrzebów), w 1819 roku 1620 osób (88 narodzin, 48 pogrzebów), w 1820 roku 1708 osób (101 narodzin, 45 pogrzebów). W latach tych liczba ludności parafii wzrosła o 365 osób.


     Gotycki kościół  św. Katarzyny z ok. 1345 r.

Według obliczeń kaznodziei Krause na tutejszym małym cmentarzu kościelnym spoczywało co najmniej 30 000 ludzi pochowanych w ciągu stuleci. Kościół parafialny p.w. Podwyższenia Krzyża w Przezmarku (poł. XIV, 1901-1902, nr rej. zab.: 693 z 21.12.1973), chociaż wymieniony dopiero w 1345 roku, był najstarszym w całym powiecie elbląskim. Prawdopodobnie powstał w związku z układem pokojowym między Zakonem i Prusami z 7 lutego 1249 roku, który zobowiązał Prusów do zbudowania 22 kościołów [zob. temat]. Kościół ten posiadał dwa dzwony, pierwszy z 1403 roku został odlany dla uczczenia św. Katarzyny oraz drugi z 1430 roku, który został przetopiony w 1890 roku, ponieważ pękł. Od 1557 roku kościół należał do ewangelików, a pierwszym duchownym ewangelickim był Bartholomäns Lemcke (*1557, †1593).



W latach 1901-1902 przeprowadzono gruntowny remont kościoła. W kościele warte uwagi są m.in.: barokowy ołtarz w kaplicy bocznej ufundowany w 1718 roku przez sędziego ziemskiego (Landrichter) Ernsta Horna, który w 1844 roku odnowili i pozłocili A. Friecke i G. Wiechen. Zachowały się też trzy zabytkowe obrazy ołtarza: "Ukrzyżowanie", "Wniebowstąpienie" i "Ostatnia Wieczerza"; drewniana barokowa ambona na granitowej podstawie z pierwszej połowy XVIII w.; ława rajców elbląskich, z herbem miasta; granitowa chrzcielnica pięciokątna z roku 1701 - stojak pod nią ma bardzo rzadki barokowy kształt z ośmioma główkami aniołów; organy, które mają obudowę z 1713 roku; boczna empora (galeria, balkon) z początku XVIII w., na której widnieje dziesięć obrazów ze scenami biblijnymi.


Przezmark lata 30. XX w. Kościół z XIV w. i jego wnętrze, gospoda G. Jordana oraz dom parafialny ze szkołą.

W dniu 26 stycznia 1873 roku spaliły się zabudowania gospodarcze proboszczówki. Szkoła przykościelna istniała w Przezmarku jeszcze w czasach krzyżackich. Z kroniki szkoły, która rozpoczyna się w roku 1786, dowiadujemy się, że w styczniu 1813 roku nauka została przerwana, gdyż  rosyjscy żołnierze zajęli mieszkanie nauczyciela Ferdinanda Grabe. W 1818 roku elbląski magistrat do tutejszej szkoły przydzielił dzieci z Czechowa (Böhmischgut). W 1829 roku zbudowano nowy budynek szkoły z mieszkaniem dla organisty. Następny budynek szkoły zbudowano w 1875 roku, który 24 grudnia tego roku został poświęcony przez proboszcza Springera. Budynek ten spalił się 22 grudnia 1906 roku. Po feriach letnich w 1908 roku dzieci rozpoczęły naukę w nowo zbudowanym budynku. W dniu 9 czerwca 1888 roku szkołę w Przezmarku odwiedziła cesarzowa Augusta Wiktoria (*1858, 1921).





W 1820 roku Przezmark posiadał 25 włók ziemi i liczył 226 mieszkańców. We wsi było wówczas 8 dużych gospodarstw gburskich. W roku 1905 zamieszkiwało tutaj 277 osób. W roku 1925 wieś posiadała 611 ha ziemi i 280 mieszkańców.


Źródło:
E.G. Kerstan, Die Geschichte des Landkreises Elbing, Elbląg 1925, s.300-302.
H. Bauer, 700 Jahre Elbing 1237-1937 : Ein Jubiläums-Kalender auf das Jahr 1937, Bernhard Mroczkowski, Elbing 1937,s.nlb [grafika].
www.elblag-ug.bil-wm.pl
[dostęp:01.01.2015]

Wróć do spisu treści