Zbiorniki zaporowe na rzece Kumiela
d dawnych czasów Wysoczyzna Elbląska była atrakcyjnym miejscem dla lokalnej społeczności i napływowych osadników. Do tej pory zachowały się elementy średniowiecznych układów wsi lokowanych w XIII i XIV wieku na prawie chełmińskim. Jak wynika z materiałów archiwalnych „Przewodnik krajoznawczy „z myszką” po Wysoczyźnie Elbląskiej” autorstwa D. Bartona, szczególe walory topograficzne, przyrodnicze i położenie sprawiały, że w latach 1642-1645 zdecydowano o budowie sztucznych zbiorników lub podpiętrzeniu naturalnych jezior. Jezioro Martwe niegdyś Neuer Teich (Nowy Staw) lub Rakauer See II (od lokalizacji w rejonie Lasów Rakowskich), Goplanica (też Goplenica) dawniej Geizhalssee (Staw Skąpiec) oraz (Treil) Troyl (dawniej Jungferteil – Staw Dziewiczy) – staw hodowlany - są zbiornikami sztucznymi. Natomiast jezioro Stare (Alter Teich lub Rakauer See I) jest zbiornikiem naturalnym, podpiętrzonym groblą. Woda zgromadzona w tych zbiornikach zasilała niegdyś w okresie suszy siedem młynów pracujących na Kumieli. W rejonie Lasów Rakowskich istniało w bezpośrednim sąsiedztwie obok wymienionych jeszcze kilkanaście dużych stawów utworzonych w celach hodowlanych (w 1646 r. było ich 14), natomiast kroniki z 1741 r. podają już tylko 7 stawów. W późniejszych czasach na okolicznych gruntach należących do miasta Elbląga na miejscu dawnych folwarków zaczęły powstawać rezydencje elbląskich patrycjuszy. 
Zbiorniki wodne w dolinie rzeki Kumiela. Fragment mapy turystycznej R. Dorra z 1911 r.
Jezioro Goplanica na początku XX w. – fot. z portalu: Fotopolska.eu
Obraz poddany obróbce cyfrowej.Rzeka Kumiela
Rzeka Kumiela przebiega przez malowniczy Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej, w okresie istnienia Prus Wschodnich zwana była rzeką Hommel (też Hummel), biorąc nazwę od mitologicznej nimfy Hommula występującej w miejscowych mitach. Obecnie używana jest również jej potoczna nazwa „Dzikuska”. Kumiela jest rzeką II rzędu, prawobrzeżnym dopływem rzeki Elbląg, o długości 18 km, przy obszarze zlewni zajmującym powierzchnię 54.1 km2. Rzeka należy do dorzecza Wisły w regionie wodnym Dolnej Wisły. Przepływ średni w przekroju ujściowym wynosi 0.28 m3/s. Wypływa z Jeziora Starego położonego na wysokości 172.6 m n.p.m., wąskim kanałem zasilana jest wodami Jeziora Martwego, a środkowej części przepływa przez zbiornik zaporowy zwany Jeziorem Goplanica. Najważniejszym i największym dopływem Kumieli jest Srebrny Potok. Od licznych źródeł, aż do pierwszych zabudowań miejskich, Kumiela płynie przez lasy położone w przeważającej części w obrębie Wysoczyzny Elbląskiej. W obszarze tym występuje zróżnicowana, falista rzeźba terenu z przewagą głębokich dolin i jarów erozyjnych porośniętych bukowymi lasami. Ze względu na dużą różnicę poziomów pomiędzy źródliskami a ujściem do rzeki Elblag, Kumiela po nawalnych opadach przypomina typową rzekę górską, w której wody nagle wzbierają i z dużą prędkością przemieszczają się w kierunku ujścia. W dolnym odcinku rzeka przepływając przez miasto Elbląg ujęta jest w betonowe koryto, a jej ujściowy odcinek dodatkowo jest obwałowany.
Fragment mapy Prus Wschodnich z 1753 r. z zaznaczoną doliną rzeki Hummel oraz jeziorem Geizhalssee.
Zapora i zbiornik Goplanica
Zapora ziemna usytuowana w 71+700 km rzeki Kumiela tworzy Jezioro Goplanica w mieście Elbląg.
W skład jej wchodzą:
⦁ Zapora czołowa ziemna: długość około 150 m, rzędna wody 111.70 m n.p.m., korona zapory położona na rzędnej około 113.0 m n.p.m. o szerokości 4.0 m umocniona płytami betonowymi, skarpa odpowietrzna zadarniona, skarpa odwodna w części wahań zwierciadła wody umocniona ażurowymi płytami betonowymi,
Zapora Goplanica (strona odpowietrzna) - fot. G. Dzik
⦁ Budowla piętrząca: to dwukomorowa zastawka piętrząca (mnich), z zamknięciami płaskimi mechanicznymi oraz w okresie remontu istnieją miejsca na wprowadzenie zamknięć szandorowych, połączona z dwoma upustami dennymi średnicy 1.0 m. Zastawka połączona jest z zaporą ażurowym pomostem stalowym,
⦁ Przelew stokowy: z progami zwalniającymi, zapewniający bezobsługową pracę zbiornika w okresach wysokiego poziomu wody,
⦁ Zbiornik Goplanica (ale też Goplenica), dawniej zwany jako Geizhalssee (Staw Skąpiec) położony jest 5 km od Elbląga w kierunku północno-wschodnim w lasach Wysoczyzny Elbląskiej. Poziom wody w zbiorniku podniesiono pod koniec lat 80 poprzez usypanie i podniesienie rzędnej korony zapory. Obecna powierzchnia to ok. 9.0 ha, głębokość zbiornika waha się od 2.5 m do 8 m. Stanowi on rezerwuar wodny pitnej dla miasta Elbląga. Goplanica i jego otoczenie to prywatne łowisko rybne specjalizujące się w hodowli karpia, w którym panują naturalne warunki wodne dając ogromną satysfakcję z wędkowania. Wokół rozciągają się wzgórza i lasy, które zajmują większą część linii brzegowej.
Jezioro Goplanica (czasza zbiornika) - fot. G. Dzik
Zniszczona zapora jeziora Goplanica w 1905 r. – fot. z portalu: Fotopolska.eu
Obraz poddany obróbce cyfrowej.
Ogólny widok jeziora z 1910 r. – fot. z portalu: Fotopolska.eu
Obraz poddany obróbce cyfrowej.Zapora - Jezioro Martwe
Zapora ziemna usytuowana w korycie rzeki Srebrny Potok, dopływu rzeki Kumiela, tworzy Jezioro Martwe w gminie Milejewo, o parametrach i budowie zbliżonej do Gopalenicy.
W skład jej wchodzą:
⦁ Zapora czołowa ziemna: długość około 160 m, rzędna wody 159.00 m n.p.m., korona o szerokości 4.0 m umocniona płytami betonowymi, skarpa odpowietrzna zadarniona, skarpa odwodna w części wahań zwierciadła wody umocniona ażurowymi płytami betonowymi,
⦁ Budowla piętrząca: to dwukomorowa zastawka piętrząca (mnich), z zamknięciami płaskimi mechanicznymi oraz w okresie remontu istnieją miejsca na wprowadzenie zamknięć szandorowych, połączona z dwoma upustami dennymi średnicy 1.0 m. Zastawka połączona jest z zaporą ażurowym pomostem stalowym,
⦁ Przelew stokowy: z progami zwalniającymi, zapewniający bezobsługową pracę zbiornika w okresach wysokiego poziomu wody,
⦁ Zbiornik – Jezioro Martwe, dawniej zwane jako Neuer Teich (Nowy Staw) położone jest około 7 km od Elbląga w kierunku północno-wschodnim w lasach Wysoczyzny Elbląskiej w tzw. Smoczej Dolinie Lasów Rakowskich. Smocza Dolina położona przy jeziorze i pełni funkcję miejsca odpoczynku i rekreacji mieszkańców miasta od niepamiętnych lat. Wody Jeziora Martwego służą spragnionym kąpieli cały rok – zarówno latem jak i zimą widać tutaj kąpiących się ludzi. Jest ono również wykorzystywane jako łowisko, gdyż wbrew swojej nazwie obfituje w wiele gatunków ryb. Obecna powierzchnia to ok. 8.2 ha, głębokość zbiornika waha się od 2.5 m do 5 m.
Zapora Jeziora Martwego (strona odpowietrzna i przelew stokowy) - fot. G. Dzik
Jezioro Martwe (czasza zbiornika) - fot. G. Dzik
Jezioro Martwe w latach 1910-1920 – fot. z portalu: Fotopolska.eu
Obraz poddany obróbce cyfrowej.Zapora - Jezioro Stare
Zapora ziemna usytuowana w korycie rzeki Kumiela tworzy Jezioro Stare.
W skład jej wchodzą:
⦁ Zapora czołowa ziemna: zbudowana w formie grobli ziemnej z istniejącą w koronie drogą publiczną o nazwie Jelenia Dolina, długość zapory około 80 m, rzędna wody 172.60 m n.p.m., skarpa odpowietrzna i odwodna zadarniona,
⦁ Budowla piętrząca: to mnich spustowy bez zamknięć, stale piętrzący, połączony z upustem dennym,
⦁ Zbiornik – Jezioro Stare, dawniej zwany jako Alter Teich lub Rakauer See I, położony jest około 8 km od Elbląga w kierunku północno-wschodnim. Podobnie jak dwa wcześniej opisane zbiorniki jego otoczenie to naturalne wzgórza i lasy liściaste, które zajmują większą część linii brzegowej. Poza tym jest to łowisko, z którego chętnie korzystają wędkarze. Dostęp do jeziora, a także pływanie po nim jest utrudnione z powodu gęstej roślinności przybrzeżnej i zarastania jeziora. Obecna powierzchnia to ok. 6.4 ha, głębokość zbiornika waha się od 1.5 m do 4 m.
Zapora Jeziora Starego (strona odwodna) - fot. G. Dzik
Jezioro Stare (czasza zbiornika) - fot. G. Dzik
Charakterystyka okolicy
Rzeka Kumiela oraz omawiane zbiorniki wchodzą w skład Parku Krajobrazowego Wysoczyzny Elbląskiej, utworzonego w 1985 roku w celu ochrony walorów przyrodniczych i krajobrazowych zachodniej części falistej wysoczyzny morenowej zwanej Wzniesieniami Elbląskimi. Park położony jest w województwie warmińsko-mazurskim w granicach gmin: Tolkmicko, Milejewo, Elbląg oraz miasta Elbląga. Zajmuje powierzchnię 13.732 ha. Znaczna wysokość bezwzględna, typowa raczej dla obszarów pojeziernych, a także duże lokalnie różnice wysokości wytworzyły dogodne warunki do powstania na jej zboczach głębokich jarów i wąwozów, będących wynikiem erozyjnej działalności potoków spływających promieniście z Wysoczyzny. W wielu miejscach napotkamy liczne zagłębienia poerozyjne ze śródleśnymi jeziorkami, oczkami wodnymi i mokradłami. Rozcięcia dolinne osiągają głębokości nawet 60 metrów. Sąsiedztwo bukowych lasów porastających wzniesienia i strome zbocza głęboko wyrzeźbionych jarów zachęcają do uprawiania tutaj turystyki krajoznawczej.
Park charakteryzuje się dużą różnorodnością szaty roślinnej, będącą wynikiem bogactwa rzeźby terenu i zróżnicowania siedlisk przyrodniczych. Park porastają głównie lasy liściaste z przewagą buka i dębu. Drzewostan uzupełniają: jesiony, graby, klony i olsze. W Parku rośnie wiele rzadkich, w tym także podlegających ochronie roślin. Na szczególną uwagę zasługują gatunki charakterystyczne dla obszarów górskich i podgórskich, między innymi: pióropusznik strusi, lilia złotogłów, żebrowiec górski, czosnek niedźwiedzi, lepiężnik biały, tojad dzióbaty czy przetacznik górski. Bogaty i urozmaicony jest świat zwierzęcy Parku. Ponad lasami i zbiornikami wodnymi przecinają się trasy przelotów licznych gatunków ptaków, mających na Wysoczyźnie do dyspozycji bogate w pożywienie żerowiska. Spotkamy tu również wiele gatunków chronionych ptaków lęgowych, spośród których warto wymienić: bielika, trzmielojada, krogulca, orlika krzykliwego, ohara, zimorodka zwyczajnego, dzięcioła zielonego i pliszkę górską. Park kryje w sobie miejsca lęgowe wielu gatunków ssaków, jak popielice, orzesznice, wydry, jenoty, sarny, dziki, jelenie szlachetne, borsuki. W ostatnich latach pojawiają się coraz częściej wilki. Ciekawostką jest występowanie jelenia sika (pochodzącego z Dalekiego Wschodu) oraz łosia.
Bogactwo kulturowe Wysoczyzny i obfitość różnorodnych form terenowych przyciągają tu ludzi wrażliwych na piękno naturalnej przyrody. Dziś przez Wysoczyznę Elbląską wiedzie szlak turystyczny zwany „Kopernikowskim” oraz międzynarodowy szlak rowerowy R1, a także prowadzący wokół Zalewu Wiślanego szlak rowerowy R64.
Użytkowanie
Obecne wszystkie jeziora wykorzystywane są do:
⦁ retencji wody i ochrony przeciwpowodziowej,
⦁ gromadzenia wody jako rezerwuar wody pitnej przez miasto Elbląg i okoliczne miejscowości,
⦁ hodowli ryb i wędkarstwa,
⦁ rekreacji oraz turystyki pieszej i wodnej.
Opracowanie Grzegorz Dzik
Źródło:
D. Barton, Przewodnik krajoznawczy „z myszką” po Wysoczyźnie Elbląskiej, Elbląg 1997.
Ocena jakości jednolitych części wód powierzchniowych rzek badanych w 2014 roku, WIOŚ w Olsztynie, Elbląg 2015.
Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2004 r., WIOŚ w Olsztynie, praca zbiorowa pod kierunkiem Zdzisława W. Krajewskiego, Elbląg 2005.
A. Demczuk, Prognoza oddziaływania na środowisko dotycząca projektu w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenu przyległego do Parku Traugutta i ulicy Bema wzdłuż rzeki Kumieli w
Elblągu, Elbląg 2012.
R. Dorr, Elbing, Kahlberg u. Cadinen : neuer illustrierter Führer
; Illustrierter Führer durch Elbing, Kahlberg, Cadinen u. Umgegend, Gdańsk 1911, [grafika]
Strona internetowa – www. parkikrajobrazowewarmiimazur.pl [dostęp:28.07.2020]
Strona internetowa - https://fotopolska.eu [grafika][dostęp:28.07.2020]