pobliżu dzisiejszej Krynicy Morskiej była niegdyś cieśnina (dawne ujście Wisły do Bałtyku - Wislamude), przez którą miał przepłynąć ok. 890 roku podróżnik anglosaski Wulfstan - w swojej podróży do Truso. Według tradycji miała się tu znajdować granica między słowiańskimi Pomorzanami a bałtyjskimi Prusami, którą wyznaczała ogromna lipa - arbor tilia (drzewo lipowe). O miejscu tym wspomniano w ugodzie z dnia 18 maja 1282 roku w Miliczu, którą książę gdański (od 1270) Mściwój II zawarł z Krzyżakami. Zakon otrzymał od Mściwoja m.in. część Mierzei Wiślanej (pisownia oryginalna):4. Pozatem darował książe – fratribus supradictis contulimus…et tradidimus – tę część Świeżej Zatoki [Zalew Wiślany – przyp. W.K.], która do pomorskich posiadłości na Świeżej Nierzeji [Mierzeja Wiślana] od Campenkne (prawdopodobnie Kamionki) aż do Lipy (dziś Liep) należała. Była to przystań milę długa, z prawem rybołówstwa na połowie Zatoki – a Campenkne sub Nerya descendendo versus Lipam unum miliare in longitudine et a Nerya usque ad medium recentis maris -. Przekonamy się niebawem, że druga połowa Nierzeji, od strony morza, przy księciu zostać miała.
[…] Zakon natomiast pozwolił – concesserunt et consenserunt -, w tej części Świeżej Zatoki, którą mu książe odstąpił, ludziom jego łowić ryby kłomiami i niewodami, jednak nie wielkimi sieciami, które się „lanken” nazywały. – „ Przyrzekli także [Krzyżacy] wszelkie przywileje, które od księcia, od stryjów jego lub kogobądź mieli i posiadali na ziemie, posiadłości i prawa, które do księcia należały,… w ręce wielebnego księdza legata dobrowolnie złożyć – z wyjątkiem przywileju śp. Księcia Sambora w sprawie ziemi, którą tenże Sambor mistrzowi, braciom i domowi ich ustąpił, który przywilej dla zabezpieczenia przy nich ma pozostać.
(S. Kujot, op. cit.,s.1059.)
Natomiast „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” (tom VIII, s.668) podaje wzmiankę, na podstawie której można snuć przypuszczenia - jeśli informacja jest prawdziwa - iż osada Lipa na Mierzei Wiślanej istniała już przed połową XIII wieku (pisownia oryginalna):
[…] Do r. 1224 przybyły znów klasztorowi oliwskiemu [od 1188] wsie: Pierwoszyn, Kosaków, Mosty i Dębogórze w okolicy Oksywia i Wejherowa, nie istnieje już tam Kiedrzyn (Kedrino), Kochów, Niemiechów (Nimichov), Sięcina (Senchina) i Zbychowa, tudzież nadane mu w Tymawie *[1] pod Gniewem przez księcia Sambora wieś Radostów i 10 łanów na Rajkowie, w okolicy Tczewa i Starogardu gdańskiego. Klasztor żukowski [początek budowy klasztoru ok. 1212 r.] nabył Łętkowo (Landichow) pod Lęborkiem, na Pomorzu. W tym mniej więcej czasie istniała osada Lipa (Tilia, Liep) na Mierzei Elblągskiej.
(F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, op. cit., s.668.)
Osada rybacka Liep. Fot. L. Basilius.
Na początku XX stulecia obok rozwijającego się kurortu Kahlberg (Łysa Góra) istniała osada rybacka Liep (Lipa). W okresie międzywojnennym osady zostały połączone pod nazwą Kahlberg-Liep. Późniejsza osada-kąpielisko Kahlberg, Łysica to dzisiejsze (od 1991 r.) miasto Krynica Morska. W skład Krynicy Morskiej wchodzą dawne osady rybackie: Młyniska (Siekierki), Przebrno i Nowa Karczma (Piaski).
*[1]Cystersi z Oliwy osadzili w Tymawie kilku rycerzy zakonu Calatrava, którzy przebywali tu do 1233 r.
edług pastora E.G. Kerstana nazwę Kahlberg (Calenberg 1350; Kahlenberge 1424; też Kaleberg), czyli "Łysa Góra" wywodzi się od dużej wydmy, która w czasach krzyżackich opierała się otaczającemu ją lasowi. Mierzeja Wiślana (Frische Nehrung, Mierzeja Świeża lub Mierzeja Fryska) była wówczas niemal bezludna. Od 1309 roku wchodziła ona w skład komturii elbląskiej [zob. temat] i podlegała mistrzowi rybickiemu (Fischmeister) w Vogelsang (też Fogelsange; dzisiejsze Skowronki). Czasem na wydmę przywożono z Elbląga ludzi obłąkanych, którzy byli tutaj skazani na pewną śmierć. Później powstała obok wielkiej wydmy osada rybacka, ale zanim to nastąpiło była tu jedynie samotna karczma, która pełniła ważną rolę na wiodącym przez Mierzeję Wiślaną trakcie handlowym z Gdańska do Królewca. Wymieniono ją pod datą 20 sierpnia 1424 roku w dokumencie lokacyjnym wystawionym w Pasłęku dla Mikołaja Wildenberga, który wydał komtur elbląski (w latach 1416-1428) Henryk Hold (Holt). Karczmarz miał płacić dwie grzywny (marki) rocznego czynszu. W karczmie znajdowali noclegi i wyżywienie kupcy, rycerze i inni wędrowcy zmierzający tędy na Sambię.W 1481 roku w dokumentach elbląskiego urzędu rybackiego wymieniono na Mierzei Wiślanej trzy osady rybackie: Kahlenberge (Łysa Góra), Fogelsange (Skowronki) i Pribernow (Przebrno). Późniejsze dokumenty wymieniają jeszcze osady, które powstały przy karczmach na szlaku do Królewca, m.in. w Vöglers (Ptaszkowo), Neukrug (Nowa Karczma) i Narmelen (też Polsk, Polski - nie istnieje).
W okresie polskim (w latach 1466 – 1793) Mierzeja Wiślana do osady Narmelen była w posiadaniu Gdańska. Lustracja przeprowadzona w 1660 roku na polecenie rady gdańskiej wykazała, iż w osadzie było 7 zagród rybackich.
Jeszcze na początku XIX w. osada Kahlberg nie miała większego znaczenia, gdyż mieszkało w niej zaledwie czterech rybaków (1814 r.). W miejscowej karczmie mieściła się wówczas stacja poczty królewskiej wraz z oberżą i stajnią dla koni, przy wiodącej tędy drodze pocztowej z Berlina do Królewca.
W XVII wieku rozpoczęto na Mierzei Wiślanej intensywne i wyniszczające wyrąbywanie wiekowego lasu, zwłaszcza drzew liściastych - dębów i buków. Miało to katastrofalne skutki dla tutejszego środowiska, gdyż silne wiatry nanosiły na opustoszałe miejsca duże ilości piachu, który tworzył nowe wydmy, zasypywał odkryte domostwa a nawet całe osady (np. Nowa Karczma, Narmelen). W Gdańsku podjęto decyzję o ponownym zalesieniu nagich wydm.
W I poł. XIX w. zaczęły przypływać na Mierzeję Wiślaną, do Pröbbernau (Przebrno) i Kahlberg (Krynica Morska), statki żaglowe z Elbląga i Braniewa z chętnymi do zażywania morskich kąpieli. Na przykład w dniu 24 sierpnia 1828 roku statek parowy "Kopernikus" ("Kopernik") przywiózł do Przebrna pierwszą dużą grupę wycieczkowiczów z Elbląga. Niestety statek ten zatonął jeszcze w tym samym roku w czasie podróży do Królewca.
W 1840 roku pięciu elbląskich przedsiębiorców: radca handlowy Ignatz Grunau (*1795, †1868), współwłaściciele firmy Haertel & Co. kuzyni: George Wilhelm Haertel (*1796, †1869) i Friedrich Wilhelm Haertel (*1759, †1867), bankier Levin Samuel Hirsch (ur.?,zm.1852) oraz właściciel browaru George August van Roy (*1791,†1862), założyli spółkę, która miała na celu rozwój żeglugi po wodach Zalewu Wiślanego. W dniu 1 lipca 1841 roku spółka uruchomiła regularne połączenie z Elbląga do Krynicy Morskiej przy pomocy parowca kołowego "Die Schwalbe" ("Jaskółka") - zbudowany (za 24 000 talarów) w końcu sierpnia 1840 roku w stoczni Ditchburn & Mare pod Londynem. W roku następnym do żeglugi dołączył parowiec "Falken" ("Sokół"). W pięć lat później doszła konkuręcyjna "Gänsschen" ("Gąska") należąca do Ignatza Grunaua. W 1842 roku spółka kupiła od miasta Gdańska 5-morgowy kawałek ziemi na terenie Kahlberg, dwa lata później powiększony o 8 morgów. W 1843 roku wybudowano tutaj pierwszy dom wypoczynkowy „Belvedere”, który otwarto w dniu 1 lipca tegoż roku. Na południowym zboczu wydmy, gdzie stał "Belvedere", kupiec elbląski G.W. Haertel urządził ogród ozdobny z malowniczymi tarasami, w którym, po jego śmierci (†1869), ustawiono niewielki pomniczek dla uczczenia jego zasług dla rozwoju kąpieliska.
Nad tarasami dom wypoczynkowy Belvedere.
Krynica Morska stała się kurortem wypoczynkowym i kąpieliskiem dla Elbląga oraz innych miast i miejscowości regionu. Już w 1843 roku odwiedziło miejscowość 356 urlopowiczów i kuracjuszy. Liczba osób odwiedzających kurort rosła z roku na rok, np. w 1857 roku było ich już 814. Rosła też stopniowo liczba stałych mieszkańców osady.
Ostseebad Kahlberg. Plaża z wydzielonymi strefami dla kobiet i mężczyzn.
Dalszy rozwój Krynicy Morskiej przyśpieszyło założone w 1872 roku - przez elbląskiego przemysłowca Ferdynanda Schichaua i burmistrza Berlina Maxa von Forkenbecka – Spółki Akcyjnej Kąpielisko Morskie w Kahlberg. Podstawową działalności Spółki stał się akt notarialny podpisany w dniu 18 listopada 1872 roku przez elbląskich prawników - Carla Freiedricha i Antona Bernera, dwóch świadków - Eduarda Kriegla i Augusta Lietza oraz trzydziestu akcjonariuszy, m.in.: Ferdinada Schichaua - fabrykant, Georga Grunaua – kupiec, Adolpha Philipsa – Nadburmistrz Elbląga, Otto Fleischera – lekarz, czy Philipa Krause – cieśla.
Willa Schichaua.
Każdy akcjonariusz posiadał 10 akcji o łącznej wartości 1 tys. talarów, co dawało kapitał zakładowy w wysokości 30 tys. talarów. Jedna akcja uprawniała do jednego głosu na walnym zgromadzeniu, przy czym właściciele większej ilości akcji mogli uzyskać maksymalnie 10 głosów. Wspólnicy o silnej pozycji społecznej podnosili prestiż i wiarygodność spółki na zewnątrz, zwiększali jej możliwości w relacjach z władzami i rywalizacji z konkurencją. Wszyscy udziałowcy niewątpliwie związani byli z Krynicą, posiadali tutaj własne wille i pensjonaty, pracowali zawodowo (np. lekarz, radca sanitarny, ogrodnik), mieli tutaj sklepy i warsztaty (kupcy, cieśle). Wszystkie inwestycje jakie podejmowała spółka na terenie kurortu, np. budowy lepszych dróg, założenia oświetlenia, wodociągów lub kanalizacji, dotyczyły ich bezpośrednio, przynosiły im korzyści osobiste, większe zyski, a równocześnie zwiększały renomę kąpieliska. Spółka inwestowała w Krynicę, np. w ciągu ośmiu lat swojej działalności w latach 1905-1913, przeznaczyła ona na rozbudowę i oświetlenie dróg, umocnienie nabrzeży i inne inwestycje kwotę 147 tys. 638 marek. Wynika z tego, iż zainwestowała 5-krotnie więcej niż wynosił jej kapitał zakładowy (30 tys.). Jednym z podstawowych dążeń spółki było uzyskanie dla Krynicy Morskiej statusu kurortu lub uzdrowiska morskiego.
W ofercie Ostseebad Kahlberg była zimna kąpiel w wodach morskich, spacery i wdychanie jodu...
Ostseebad Kahlberg. Hala plażowa w 1920 r.
W ofercie Ostseebad Kahlberg była zimna kąpiel w wodach morskich, spacery i wdychanie jodu. Zbudowano dwie wierze widokowe, Blockberg i Russenberg, pawilony plażowe oraz murowany budynek o nazwie „Ciepłe łazienki” (Warmbad), który znajdował się blisko plaży. Powstał on w 1878 roku za kwotę 10 tys. 500 talarów. Mieścił się w nim kocioł parowy służący do podgrzewania wody morskiej, tłoczonej rurami z Bałtyku i następnie poddawanej różnym zabiegom – przede wszystkim wzbogacania tlenem. Wodę nasycano różnymi pierwiastkami, przepuszczając przez sosnowe igliwie i szyszki lub dodając soli mineralnych oraz ziół. W 1904 roku wymieniono kocioł parowy a w 1913 roku „Ciepłe łazienki” gruntownie zmodernizowano i rozbudowano. Budynek przetrwał II wojnę światową, w 1956 roku został rozebrany.
Korty tenisowe.
W 1913 roku usunięto parkan dzielący plażę na damską i męską. W roku tym w Krynicy bawiło prawie 5 tys. letników. Ulubionym miejscem spacerów i wypoczynku była promenada nadmorska Russenberg zbudowana na wydmach od stony Zatoki Gdańskiej, która liczyła 1600 m długości.
Sezon kąpieliskowo - kuracyjny trwał od 1 lipca do 30 września i podzielony był na dwa turnusy (1 .07 – 15.08 i 15.08 – 30.09).
Warmbad - Ciepłe łazienki.
Spółka w 1876 roku kupiła od miasta Gdańska 218 mórg ziemi w „Łysej Górze” i rozbudowała tutejszą plażę. Jej własnością stał się też dom wypoczynkowy „Belvedere” oraz hotel „Fürst Blücher”, które wyremontowała, wybudowała też nowe pensjonaty.
Willa Bellevue.
Hotel Kaiserhof.
W 1866 roku, syn i spadkobierca Ignatza Grunaua, Georg (August) Grunau (*1820, †1890) założył spółkę żeglugową pod nazwą Elbląskie Towarzystwo Żeglugi Parowej. Jednak z początkiem 1883 roku spółkę zamknięto z powodu bankructwa. W połowie 1886 roku firmę przejął jej udziałowiec F. Schichau. W roku następnym wykupił on firmę żeglugową Elbinger Dampschiffahrt Actien-Gesellschaft, która zmieniła nazwę na Elbinger-Dampfschiffs-Rhederei F. Schichau. W tym okresie żeglugowej działalności statki Schichaua nie służyły do przewozów pasażerskich, lecz wykorzystywane były do swiadczenia usług transportowych oraz dowozu surowców i materiałów do poszczególnych filii zakładów Schichaua (w Gdańsku, Królewcu, Pilawie oraz Rydze).
Flaga armatorska Augusta Zedlera (po 1917 r. Emila Bergera).
W 1881 roku powstało w Elblągu Towarzystwo Żeglugi Parowej Augusta Zedlera (Dampfschiffs-Reederei A. Zedler). Rejsy na Mierzeję Wiślaną rozpoczął mały stateczek „Maria”. W 1889 roku Zedler uruchomił swoją regularną linię żeglugową Elbląg-Krynica Morska-Elbląg, którą obsługiwał teraz drugi statek parowy z napędem rufowym „Anna” (250 osób), a od 1896 roku parowiec „Elsa” – oba statki zbudowano w elbląskiej stoczni F. Schichaua. Następnie flota A. Zedlera powiększyła się o parowiec o napędzie śrubowym „Kahlberg” (przebudowany w 1906 r.), parowiec z podwójną śrubą „Sophie” oraz bocznokołowiec „Flora” (przebudowany później na napęd śrubowy). W 1911 roku zamówił Zedler w elbląskiej stoczni Franz Schenk & Co. ogromny (dł. 48,7 m) jak na warunki zalewowe parowiec-salonkę, który otrzymał nazwę „Preussen” ("Prusy"), był też zwany (ze względu na swoje niskie zanurzenie 1,4 m/wys. 2,3 m i dużą szerokość - 8,86 m) potocznie „Flunder” ("flądra") - mógł on zabrać jednorazowo na pokład ok. 1 500 pasażerów *[2]. Rejs z Elbląga do Krynicy Morskiej trwał około dwóch godzin. W 1931 roku firma Zedler (po śmierci A. Zedlera w 1917 r. firmę żeglugową kupił Emil Berger) zakupiła parowy bocznikowiec „Anneliese”, ale na linii do Krynicy pływał on tylko do 1937 roku.
Parowce Flora i Preussen przy Zedlermole w Kahlberg
W 1908 roku rejsy na trasie Krynica Morska-Elbląg rozpoczął zbudowany w stoczni Schichaua parowiec „Möwe”, który należał do nowo powstałej firmy żeglugowej Kahlberger Dampfschiffs-Reederei F. Schichau GmbH. Do tej firmy należał też parowiec „Tolkemit” (500 pasażerów) pływający na linii Krynica Morska - Tolkmicko. W Tolkmicku cztery razy dziennie mijały się pociągi osobowe Kolei Nadzalewowej (Haffuferbahn) relacji Elbląg - Braniewo, a statek z Krynicy Morskiej zabierał do kąpieliska pasażerów z tej strony Zalewu Wiślanego. [Zobacz więcej]
Aktienmole, zwane też Seglermole i Walfischmole.
Przez dość długi czas brakowało Kahlbergowi przystani dla statków, zatem pasażerów podwozili do brzegu na łodziach i przenosili na ląd – podobno - na własnych plecach miejscowi rybacy. Dla elbląskich elegantek ubranych w sztywne krynolinowe spódnice – często uszyte na metalowej konstrukcji - było to niezapomniane przeżycie. W 1905 roku oddano do użytku Molo Akcyjne (Aktienmole, też Seglermole i Walfischmole), które jednak nie spełniało oczekiwań zwiększającego się ruchu pasażerskiego, więc dwa lata później zbudowano Molo Zedlera (Zedlermole; o dł. 200 m). Była w Krynicy jeszcze mała przystań, tzw. "Molo Cesarskie" (Kaiserlichemole), do której czasami przybijał płynący z Kadyn stateczek cesarza Wihlema II o nazwie „Radaune” ("Radunia"). W owym czasie miejscowość miała już światło elektryczne i wodociąg.
Latarnia Piotruś (Ponitz lub Peter) na Zalewie Wiślanym.
W drodze do Krynicy statki mijały małą sztuczną wysepkę, na której znajduje się do dziś latarnia morska zwana niegdyś „Ponitz” lub „Peter” – obecnie „Piotruś” - był to najdalej wysunięty na wschód punkt Wolnego Miasta Gdańska. W 1895 roku w Krynicy zbudowano latarnię morską [zob. poniżej].
Pod koniec II wojny światowej wojska radzieckie 3. Frontu Białoruskiego przedostały się na Mierzeję Wiślaną przez Cieśninę Pilawską. Wsparte przez flotę od strony morza i zalewu oraz lotnictwo w liczbie 300 samolotów doszły w dniu 3 maja 1945 roku do Krynicy Morskiej.
Rosjanie oddali osadę Kahlberg - nazywaną (Rozporządzenie MAP z dnia 1 lipca 1947 r.) do 19 grudnia 1958 r. "Łysica" - administracji polskiej w dniu 15 grudnia 1945 r. W latach 1951-54 Łysica była wsią gromadzką w gminie miejsko-wiejskiej Tolkmicko a do 1 stycznia 1959 r. była gromadą w powiecie elbląskim - gromadę zniesiono w związku z nadaniem jej statusu osiedla, który był pośredni między wsią a miastem. Ostateczne wytyczenie granicy na Mierzei Wiślanej nastąpiło dopiero w 1957 r. i zostało potwierdzone w dniu 18 marca 1958 r. protokołem podpisanym w Warszawie przez rządy PRL i ZSRR. [Zobacz temat]
W dniu 1 stycznia 1973 r. Krynica Morska utraciła status osiedla i przez 18 lat była wsią sołecką w gminie Sztutowo w powiecie nowodworsko-gdańskim. W dniu 2 kwietnia 1991 r. z gminy Sztutowo wyłączono wsie Przebrno, Krynica Morska i Nowa Karczma, tworząc z nich miasto Krynica Morska.
*[2]W sierpniu 1939 r. zarekwirowany przez Kriegsmarine - służył on U-Bootom do celów pomocniczych w porcie. W 1945 roku jego wypalony wrak znajdował się zatopiony przy brzegu Martwej Wisły w Gdańsku-Pleniewie. Podniesiony w 1946 roku i wyromontowany przez Stocznię Północną w Gdańsku. W końcu czerwca 1948 roku oddany do eksploatacji w Żegludze Szczecińskiej, pływał do 1961 roku jako pasażerski parowiec „Diana” na trasie Szczecin - Świnoujście - Międzyzdroje.
Strona w budowie. Treść może ulec zmianie.
Latarnie morskie
(Na podstawie opracowania A. Łysejko pt. „Historia latarni morskiej na Mierzei Wiślanej")
dniu 1 maja 1895 roku, na wysokiej (29 m) zalesionej wydmie położonej ok. 300 m na wschód od miejscowości Kahlberg, oddano do użytku latarnię morską. Wybudowano ją według projektu niemieckiego architekta Waltera Körtego, który został zatwierdzony przez Pruską Administrację Morską w dniu 4 maja 1893 roku w Berlinie. Na wiosnę 1894 roku miało się odbyć uroczyste położenie kamienia węgielnego pod budowę z udziałem cesarza Wilhelma II i ministra robót publicznych, jednak z niewiadomych przyczyn zaproszeni goście nie zaszczycili uroczystości. Z początkiem czerwca 1894 roku rozpoczęto pierwsze prace z zakresu robót ciesielskich, które zlecono elbląskiemu przedsiębiorcy budowlanemu Edwardowi Stachowi. Materiały budowlane pochodziły z różnych renomowanych firm, np. cegłę licówkę dostarczyła znana cegielnia Ottona Roemera w Matarni k. Gdańska, natomiast granitowe ciosy do budowy cokołu i gzymsu sprowadzono aż z Drezna.
Latarnia była 23,3 metrową wieżą, zbudowaną z czerwonej cegły, do której przylegał od strony wschodniej (również ceglany, ze skośnym dwuspadowym dachem) budynek mieszkalny dla latarnika. Szczyt wieży był zakończony, pomalowaną na szaro, ośmiokątną laterną z zielonym dachem, którą wykonano w Gdańsku. W jej wnętrzu znajdowała się soczewka Fresnela (Augustin Jean; *1788, †1827) III klasy (o ogniskowej 500 mm) z lampą palnikową zasilaną benzolem. Lampa ta świeciła światłem błyskowym (co 4 s 2 s świecenia) i była widoczna na odległości 18 Mm. Urządzania optyczne i mechanizm zegarowy do latarni w Kahlberg dostarczyła i zamontowała firma Optische Schleiferei Gebr. Picht & Co. z Rathenow.
Do wybuchu II wojny światowej system optyczny latarni przeszedł kilka modernizacji. W dniu 5 grudnia 1928 roku benzol zastąpiono sprężonym gazem. Nową instalację zamontowała berlińska firma Juliusa Pintscha. Przerwa między błyskiem (2 s) wydłużyła się z 4 s do 9,5 s. Starą lampę benzolową pozostawiono jako światło rezerwowe na wypadek awarii instalacji gazowej. „Nowe światło” w początkowym okresie eksploatacji okazało się zawodnym w okresie zimowym, kiedy skroplona na szybach para zamarzała tworząc warstwę lodu ograniczającą zasięg świecenia. Powodem tego zjawiska było wprowadzenie centralnego ogrzewania laterny. Problem rozwiązano przez wietrzenie laterny i zaprzestanie jej ogrzewania. Pod koniec 1938 roku do latarni doprowadzono energię elektryczną. Ewentualną zmianę zasilania światła latarni z gazowego na elektryczne przerwała wojna. Specyfika latarni wiązała się z wymogiem ciągłości jej pracy wobec czego obok etatowego latarnika zatrudniano dodatkowo jednego pomocnika.
W dniu 3 maja 1945 roku, zaminowana przez wycofujących się Niemców, latarnia w Kahlbergu uległa zniszczeniu grzebiąc pod swoimi gruzami kilku żołnierzy radzieckich. Przez kilka lat po wojnie Łysica, bo tak zwano Kahlberg do 1958 roku (gdy przemianowano ją na Krynica Morska), była pod jurysdykcją Armii Czerwonej. Stopniowy napływ osadników na Mierzeję Wiślaną, z których wielu wykonywało zawód rybaka, wymógł od władz polskich usunięcie luki nawigacyjnej i budowę latarni morskiej dla południowo-wschodniej części Zatoki Gdańskiej oraz dla Zalewu Wiślanego. Zanim jednak nastąpiła budowa nowej latarni, decyzją Urzędu Morskiego w Gdyni z czerwca 1949 roku postanowiono zainstalować tymczasowe światło nawigacyjne na wieżyczce domu wczasowego „Bałtyk” czyli dawnego hotelu „Kaiserhof” („Cesarski Dwór”). Światło lampy elektrycznej, które miało widzialność 10 Mm, umieszczono na wysokości 45 m n.p.m.
Na pierwszym planie hotel Kaiserhof (Cesarski Dwór), późniejszy dom wczasowy Bałtyk.
Uroczystego zaświecenia światła nowej latarni w dniu 25 sierpnia 1951 roku o godz. 18.57 dokonał Waldemar Wallas dyrektor Urzędu Morskiego w Gdyni. Latarnia powstała około 15 m od miejsca usytuowania zniszczonej w 1945 roku, według koncepcji Zakładu Budownictwa Politechniki Gdańskiej pod kierownictwem prof. Stanisława Puzyny.
Zbudowana z pustaków betonowych okrągła wieża latarni ma 27 m wysokości. Jej dolna średnica wynosi 6 m a górna 4,5 m. W metalowej laternie z galeryjką i stożkowym dachem umieszczono urządzenie optyczno-świetlne na wysokości 53 m n.p.m., składające się z cylindrycznej soczewki o średnicy 1000 mm i dwupozycyjnego zmieniacza z dwoma żarówkami o mocy 1000 W każda *[3]. Widzialność światła latarni to 19,5 Mm. W odległości 15 m w kierunku północnym od latarni zbudowano parterowy budynek techniczny, w którym mieści się dyżurka latarników oraz agregat prądotwórczy jako rezerwowe zasilanie dla latarni. W 1956 roku budynek techniczny zyskał jedno piętro i dwuspadowy dach. W 1957 roku zainstalowano przy latarni urządzenia radiowe. Radiolatarnia Krynica Morska funkcjonowała do 1997 roku *[4], wysyłając w eter alfabetem Morse’a sygnał rozpoznawczy „KM”( „-.---„).
*[3]Świeci jedna żarówka przez 2 s z przerwą 9,5 s; druga żarówka jest zapasowa.
*[4]Zastąpiona systemem GPS.
Latarnicy w Krynicy Morskiej w latach 1950-1991 (Tabela na podstawie źródła: A. Łysejko "Historia latarni morskiej na Mierzei Wiślanej" ) | ||
| Lp. | Nazwisko i imię | Okres pracy |
| 1 | Śmigielski Jan | 18.03.1950 r. - 07.08.1954 r. |
| 2 | Demond Hipolit | 21.05.1951 r. - 14.03.1953 r. |
| 3 | Pakulski Krzysztof | 01.07.1951 r. - 24.04.1954 r. |
| 4 | Makowski Michał | 22.03.1952 r. - 15.10.1952 r. |
| 5 | Miller Franciszek | 20.06.1952 r. – 15.09.1960 r. |
| 6 | Kryszczuk Konstanty | 15.10.1952 r. – 30.11.1956 r. |
| 7 | Kurowski Edmund | 20.01.1955 r. – 25.05.1964 r. |
| 8 | Piotrowski Henryk | 21.07.1956 r. – 05.02.1959 r. |
| 9 | Gambusch Jan | 01.05.1957 r. – 21.09.1961 r. |
| 10 | Fornalik Zbigniew | 21.08.1959 r. – 21.03.1985 r. |
| 11 | Marczyk Andrzej | 20.04.1961 r. - nadal |
| 12 | Janczyszyn Józef | 16.06.1961 r. – 31.12.1981 r. |
| 13 | Banaszak Kazimierz | 07.09.1964 r. – 01.10.1964 r. |
| 14 | Kacpura Jan | 01.04.1964 r. – 31.01.1992 r. |
| 15 | Broniszewski Milan | 01.02.1982 r. – 13.09.1987 r. |
| 16 | Fornalik Jerzy | 02.05.1985 r. – 31.07.1985 r. |
| 17 | Włoch Andrzej | 01.11.1985 r. - nadal |
| 18 | Serafin Mirosław | 02.06.1989 r. – 30.12.1991 r. |
awna osada Pribernow / Pröbbernau na Mierzei Wiślanej (Frische Nehrung), czyli dzisiejsze Przebrno (od 1948 r.), jest od 1991 roku częścią miasta Krynica Morska. Niemiecka nazwa jest zapewne pochodzenia słowiańskiego, gdyż ok. 3,5 km na północny - wschód, pod Lipą/Liep, miała niegdyś być granica między słowiańskim Pomorzem i bałtyjskimi Prusami. Przebrno jest wymieniane w latach 1465 i 1520 pod nazwą Pribernow. W czasach krzyżackich (1309-1466) osada należała do urzędu rybickiego (Fischamt) komturii elbląskiej, której mistrz rybicki (Fischmeister) miał swoją siedzibę w Fogelsange / Vogelsang (Skowronki), odległym ok. 3 km na zachód, gdzie znajdował się dwór zakonny.
W czasach polskich, czyli od końca wojny trzynastoletniej (1466) do II rozbioru Polski i zaboru Gdańska przez Prusy (23.01.1793), Mierzeja Wiślana (do osady Polski/Narmelen) należała do miasta Gdańska.
Po wojnie trzynastoletniej Mierzeję Wiślaną, a więc i Przebrno, zajął Gdańsk jako rekompensatę za wydatki poniesione w wojnie z Krzyżakami. Rajcy Gdańska wymuszali na kolejnych królach polskich potwierdzenia tego zaboru w przywilejach, które otrzymali od Kazimierza IV Jagiellończyka (*1427, †1492), Zygmunta I Starego (*1467, †1548) i Zygmunta II Augusta (*1520, †1572). Rajcy Gdańska wiedząc o niepewności gwarancji do trwałego posiadania Mierzei Wiślanej postanowili sprzedać ją za sumę 7 tys. guldenów węgierskich (floren, złoty reński) biskupowi warmińskiemu (w latach 1489–1512) Łukaszowi Watzenrode - wujowi Mikołaja Kopernika (*1473, †1543). Biskup po wpłaceniu pierwszej raty - dalszych płacić nie zamierzał - włączył Mierzeję do dominium warmińskiego. Jego następcy sprzedali Gdańskowi Mierzeję za 15 tys. marek. Miasto ogłosiło, że przez ten zakup jest prawowitym i wyłącznym właścicielem tej krainy. Jednak na polskim dworze nie chciano uznać roszczeń Gdańska. Swoje pretensje do Mierzei Wiślanej, oprócz Gdańska i Elbląga, zgłaszał także biskup warmiński oraz król Polski. Mikołaj Firlej (*?, †1601) w imieniu króla Zygmunta Augusta zgłosił pretensję Korony do Mierzei Wiślanej. W dniu 31 października 1570 roku wojewoda malborski (w latach 1565-1580) Fabian Czema spotkał się w Sztutowie (Stutthof) z gdańskimi rajcami, których poinformował, że decyzją królewską Mierzeja zostaje im odebrana, na co rajcy zagrozili wojną. Do wojny Rzeczypospolitej z Gdańskiem (w latach 1576-1577) doszło sześć lat później, jednak bezpośrednią jej przyczyną nie były roszczenia Korony do Mierzei Wiślanej, lecz nie uznanie wyboru nowego króla Stefana Batorego (*1533, †1586) przez gdański patrycjat.
Data budowy kościoła w Pröbbernau jest nieznana, prawdopodobnie w XVI wieku ufundowało go miasto Gdańsk. W 1605 roku jako pierwszy ewangelicki proboszcz kościoła wymieniony jest Johann Brunerus. W 1626 roku parafię objął proboszcz z Nowej Karczmy David Möller, który przyłączył do niej administrowaną dotychczas parafię. W pożarze kościoła w 1680 roku spłonęły księgi kościelne a te późniejsze do 1714 roku zaginęły. W ten sposób utracono cenne źródło informacji o historii miejscowości na Mierzei Wiślanej. Odbudowany kościół w 1681 roku został poświęcony jako kościół Trójcy Świętej. Wieża wymieniona jest w 1733 roku, natomiast w 1754 roku organy. Kościół spłonął ponownie w 1799 roku. Najpierw odbudowano wschodnią połowę, do której dobudowano później drewnianą wieżę i nawę po stronie zachodniej, na końcu zbudowano nawę po stronie południowej. W 1860 roku wszystkie dobudówki wyburzono i w tym samym roku na nowo zbudowano zachodnią połowę kościoła oraz smukłą wieżę. Szkoła powstała zapewne w połączeniu z kościołem. Do parafii Pröbbernau należały Vogesang (Skowronki) i Neue Welt (Wydmy). Przy kościele czynna była od stuleci szkółka parafialna. W 1904 roku organy w tutejszym kościele zbudował znany elbląski organmistrz Eduard Wittek - następca A. Terletzkiego.
Mieszkańcy osady trudnili się głównie rybołówstwem lub pracowali w lesie, zbierali także bursztyn dla kolejnych właścicieli Mierzei Wiślanej. Osada była zawsze biedna, dlatego mieszkańcy zasłynęli z grabieży rozbitych u wybrzeży Zatoki Gdańskiej statków handlowych. Na przykład głośna stała się sprawa obrabowania w nocy z 19 na 20 kwietnia 1787 roku statku elbląskiego kupca Wilhelma Dockhorna, późniejszego właściciela majątku Groß Wesseln (Elbląg-Zakrzewo). O zagarnięcie 38 łasztów pszenicy oskarżono wówczas rybaków z Przebrna i Krynicy Morskiej, lecz z braku dowodów nie ukarano nikogo.
(F. Mamuszka, op. cit., s.210.)
Wnętrze kościoła w Przebrnie, ok. 1940 r.
W 1919 roku osada stała się siedzibą obwodu administracyjnego Amtsbezirk Pröbbernau, w którego skład prócz Przebrna wchodziły: Narmlen (nie istnieje), Neukrug (Nowa Karczma), Vöglers (Ptaszkowo), Kahlberg-Liep (Krynica Morska). Obwód ten został włączony do Landkreis Elbing - powiatu elbląskiego. W latach 1920 – 1939 parafia była rozdzielona granicą Wolnego Miasta Gdańska z Niemcami, która przebiegała koło Przebrna. W owym czasie osada składała się z kilku przysiółków: Schottland (Borowo/Sosnowo), Schmirgel (nie istnieje), Schellmühl (Młyniska) i Langhafen (nie istnieje). W 1925 roku Pröbbernau miało 272 ha i 349 mieszkańców.
Granica Wolnego Miasta Gdańska z Niemcami, Zollhaus w 1936 roku.
Podczas II wojny światowej na obszarze miejscowości znajdował się podobóz (Außenstelle Pröbbernau) niemieckiego obozu koncentracyjnego Stutthof. Jego więźniowie od listopada 1939 do 1945 roku zbudowali obok miejscowości Polder Przebrno chroniący mierzeję przed powodziami od strony Zalewu Wiślanego.
Zobacz też fragmenty wspomnień Ilse von Behren pt. „Idąc śladami mojego dzieciństwa - podróż do Prus Wschodnich” : http://historia-wyzynaelblaska.pl/id-c--ladami-mojego-dzieci-stwa---podro--do-prus-wschodnich.html
Strona w budowie. Treść może ulec zmianie.
sada Neukrug (Nowa Karczma) zawdzięcza swoje powstanie karczmie, którą wielki marszałek Henryk Holt nadał w Królewcu 16 maja 1429 roku karczmarzowi Hannosowi (Janowi). Była ona jedną z kilku niewielkich osad, które powstały obok karczm na Mierzei Wiślanej (Frische Nehrung) lokowanych przez Krzyżaków na biegnącym tędy szlaku handlowym z Gdańska do Królewca (Königsberg). Nadanie to na prawie chełmińskim zobowiązywało Hannosa do opłacania czynszu od karczmy i jednej morgi łąki w wysokości dwu i ćwierć grzywny rocznie. Obok karczmy zaczęła się stopniowo rozwijać osada rybacka.
W tym samym czasie (15 maja 1429) wielki marszałek Henryk Holt, na polecenie wielkiego mistrza Pawła von Rusdorfa, wystawił w Królewcu karczmarzowi Davidowi Brandtowi przywilej na prawie lubeckim *[5] dla - leżącej na zachód od Neukrug - karczmy w Vöglers (obecnie „dzielnica” Nowej Karczmy). Karczmarz otrzymał morgę łąk i prawo połowu ryb w Zalewie Wiślanym. Płacił dwie i ćwierć grzywny podatku rocznie i miał obowiązek czuwania na wyznaczonym odcinku wybrzeża. Pierwsza lokalizacja karczmy i osady (Alt-Vöglers) znajdowała się bardziej na południowy-zachód, gdyż kiedy ruchoma wydma pochłonęła ją w niewiadomym czasie – było to w czasach polskich (1466-1783) – mieszkańcy osiedlili się bardziej na północny-wschód bliżej Neukrug. W 1925 roku Vöglers posiadało 5 ha i 164 mieszkańców.
Osada Vöglers (Ptaszkowo) chata rybacka (lato, zima), ok. 1930 r.
Warunki panujące na Mierzei Wiślanej, mało ziemi uprawnej, wędrujące piaski, nie były przychylne dla zasiedlenia, dlatego osadnicy byli skazani głównie na rybołówstwo, gospodarkę leśną i zbieranie bursztynu. Zakon Krzyżacki nie wydawał tutaj żadnych przywilejów lokacyjnych dla wsi. Ponieważ wschodnia granica komturii elbląskiej na Mierzei Wiślanej sięgała po karczmę (lokowana 19 sierpnia 1399 r. dla karczmarza Mikołaja Drewusa) Schmergrube (osada między obecną Krynicą Morską i Nową Karczmą, zasypana całkowicie piaskiem ok. 1722 r.), osada Nowa Karczma podlegała komturii królewieckiej - ściślej mówiąc urzędowi prokuratora (Pflegeramt) w zamku Lochstädt *[6], który był także siedzibą mistrza bursztyniarskiego (Bernsteinmeister). Komtur królewiecki, który był równocześnie wielkim marszałkiem, miał nadzór nad zbieraniem bursztynu na całej Mierzei, a więc łącznie z obszarem administrowanym przez komturię elbląską, gdzie pozyskiwaniem bursztynu zajmował się mistrz rybicki (Fischmeister).
Wędrujące wydmy powodowały, że osada na przestrzeni wieków kilkakrotnie zmieniała swoją lokalizację – obecna jest z 1825 roku. W czasach polskich (1466-1793) Neukrug należał do Gdańska, w tym w latach 1466-1772, wraz z Gdańskiem, osada była w składzie województwa pomorskiego I Rzeczypospolitej. W owym czasie granica z Prusami Książęcymi przebiegała niespełna 1 km na wschód od sąsiedniej osady Narmeln (zwanej też Polski lub Polsk, prawdopodobnie od nazwiska właściciela, dziś nie istnieje, blisko obecnej granicy po stronie Federacji Rosyjskiej).
Osada Nowa Karczma z kościołem w tle.
W 1563 roku zbudowano w Neukrug pierwszy kościół. Wcześniej najbliższy kościół był na terenie Prus Książęcych w przygranicznej osadzie Scheuten. Jednak na przełomie 1582 i 1583 roku ostatni jej mieszkańcy w liczbie 18-tu i proboszcz kościoła byli zmuszeni opuścić stare siedlisko, gdyż pochłaniał je piasek. Materiały z osady i kościoła w Scheuten posłużyły do budowy nowego kościoła w Neukrug – o czym świadczy okno w kościele datowane na 1563 r. - ufundowanego przez Radę Miasta Gdańska i ukończonego około 1600 roku. W latach 1604 - 1626 osada Neukrug miała własnego proboszcza, ale parafię przeniesiono do Pröbbernau (Przebrno), gdyż nie mogła się samodzielnie utrzymać z powodu ubóstwa mieszkańców. Znane są nazwiska księży, którzy byli w tym okresie w Neukrug: Thomas Kleinschmidt (od 1604 roku), Martinus Florius, Petrus Valentin (w latach 1611-1613), Johann Rosenstadt (od 1616 roku), Felix Mathesius, Bartłomiej Hanekau (w 1620 r. udał się do Przebrna) i David Möller (w 1626 r. udał się do Przebrna). Do 1626 roku proboszcz pełnił też funkcję nauczyciela. Następnie nauczycielem był wymieniony w przekazie z 1660 roku tzw. Schulmeister, który obsługiwał prawdopodobnie też sąsiednie osady. Najstarsze zapiski o kościele w Neukrug zostały niestety utracone, prawdopodobnie podczas drugiej wojny polsko – szwedzkiej (w latach 1655 – 1660).
W 1743 roku z inicjatywy burmistrza Gdańska (w latach 1735-1757) Johanna Wahla (*1682, †1757) i zarazem administratora Mierzei Wiślanej, rozpoczęto budowę nowego kościoła z wieżą na miejscu zrujnowanego. W XVIII wieku powstał tutaj cmentarz menonicki. Po II rozbiorze Polski (1793) Neukrug zostało zagarnięte przez Królestwo Prus, było wówczas we wsi 12 zagród i 83 mieszkańców.
W dniu 13 lutego 1825 roku w kościele odbyło się ostatnie kazanie z cytowaniem tekstu biblijnego z Księgi Micheasza 3,12: Darum wird Zion um euretwillen wie ein Acker gepflügt werden, und Jerusalem wird zum Steinhaufen werden und der Berg des Tempels zu einer wilden Höhe (co znaczy po polsku: Przeto z powodu was Syjon będzie jak pole zaorany, Jeruzalem rumowiskiem się stanie, a góra świątyni szczytem zalesionym) wygłoszone przez proboszcza Zawadzkiego (Sawatzki) dla 62 osób. Mimo usilnych starań ratunkowych mieszkańców kościół ten został zasypany przez piaski wydmowe. Do 18 lutego ratowano z kościoła co się dało, a do października 1825 nabożeństwa odbywały się w ocalałej szkole. W szkolnym ogrodzie zbudowano małą dzwonnicę, w której umieszczono uratowany dzwon. Ksiądz Zawadzki przeszedł do Przebrna, gdzie był proboszczem do 1880 roku.
Miejsce lokalizacji zmieniła też osada, ok. 2,5 km na południowy-zachód. W maju 1825 roku został zbudowany na szczycie wydmy nowy murowany kościółek (ok. 3 km na południowy-zachód od starego) o konstrukcji szkieletowej, a w dniu 9 października 1825 roku odbyło się pierwsze nabożeństwo. W 1850 roku osada miała 10 zagród i liczyła 86 mieszkańców. W 1859 roku Nowa Karczma ma ponownie własnego proboszcza, ale już dwa lata później parafia została połączona z Przebrnem (jak poprzednio, powodem połączenia było ubóstwo mieszkańców Nowej Karczmy) skąd dojeżdżał kaznodzieja w wyznaczone dni w celu odprawienia nabożeństwa. Szkoła wprawdzie nie została zasypana przez wydmy, jednak w 1826 roku strawił ją pożar. Nową szkołę, którą niebawem zbudowano, umiejscowiono w pobliżu Zalewu Wiślanego, przez co była ona często zalewana podczas sztormów.
Kościół w Nowej Karczmie z 1884 roku.
Ponieważ niespełna 60-letni kościół był w bardzo złym stanie technicznym, w 1884 roku zbudowano "ostatni" kościół na szczycie nieruchomej już wydmy nad osadą. Był on wzorowany na starym kościele ewangelickim z Sopotu. W 1888 roku tutejsze organy rozbudował znany elbląski organmistrz August Terletzki (†1901). Do 1906 roku, to znaczy do czasu budowy nowej szkoły na wydmie na zachód od kościoła, zajęcia szkolne odbywały się w wynajmowanych od mieszkańców pokojach. W 1908 roku z Pilawy (Pilau) do Nowej Karczmy i Ptaszkowa zbudowano prowizoryczną drogę żwirową (20 cm żwiru i 3 m szerokości). W 1919 roku Nowa Karczma miała 8 ha i 101 mieszkańców. Część gruntu uprawnego było nawożone marglem wydobywanym z Zalewu Wiślanego. Głównym zajęciem mieszkańców było jednak rybołówstwo. Rybacy z Nowej Karczmy, jak i z innych osad Mierzei Wiślanej, często wynajmowali swoje mieszkania turystom, sami zadowalając się zakwaterowaniem w budynkach gospodarczych. W 1920 roku w Nowej Karczmie miało swoją bazę 28 łodzi rybackich. W 1939 roku osada liczyła 114 mieszkańców. Według stanu z 10 października 1943 roku Nowa Karczma liczyła 90 mieszkańców, miała 22 gospodarstwa domowe i 7,62 ha ziemi.
Neukrug - widok na Zalew Wiślany (Frisches Haff).
Neukrug - widok od strony Zalewu Wiślanego.
Neukrug - widok od strony Vöglers (Ptaszkowo).
Pod koniec II wojny światowej Nowa Karczma była świadkiem wielu wstrząsających wydarzeń, ciągnęły tędy rozbite oddziały armii niemieckiej oraz gromady wycieńczonych z głodu, mrozu i zmęczenia ludności cywilnej. W wyniku działań wojennych osada uległa zniszczeniu, zostały zdewastowane zagrody, kościółek i szkoła. W dniu 1 maja 1945 roku została zajęta przez wojska radzieckie. Po odejściu Rosjan i wytyczeniu granicy, z czasem przejęła ją administracja polska. Jeszcze później przybyli pierwsi polscy osadnicy, którzy głównie trudnili się rybactwem. W 1955 roku było tutaj 44 mieszkańców, w 1967 roku około 70, a w 1975 osada liczyła 105 stałych mieszkańców. Jednymi z pierwszych osadników byłi: Ignacy Błaszczyk, były marynarz z przedwojennej "Polonii", nauczyciel Mieczysław Gostkowski, który w 1955 roku miał tylko kilku uczniów, aby się utrzymać zajmował się rybołówstwem, czy Tadeusz Domański, wieloletni sołtys, jego żona Zofia Domańska, która prowadziła punkt biblioteczny. Przez wiele lat złowione tutaj ryby zabierał kuter z Tolkmicka, gdyż trudną do przebycia drogą z Krynicy Morkiej nie mógł tu dojechać samochód. Raz na tydzień wysyłano do Krynicy furmankę po żywność dla osady, pocztę i gazety. Zimą wędrowano po zakupy po zamarzniętym Zalewie Wiślanym do Fromborka, pokonując w obie strony około 20 km. Dopiero 27 listopada 1964 roku doprowadzono do Nowej Karczmy z Krynicy Morskiej 14-kilometrową drogę asfaltową. Uruchomiono też linię autobusową PKS Gdańsk - Krynica Morska - Nowa Karczma. Z biegiem lat Nowa Karczma z osady rybackiej stała się miejscowością letniskową.
W roku 1948 wprowadzono urzędową nazwę Nowa Karczma (miejscowość nazywana często potocznie Piaski). Obecnie jej teren składa się z dawnych osad Neukrug (wschodnia część miejscowości) oraz Vöglers (Ptaszkowo) i jest od roku 1991 wschodnią częścią miasta Krynica Morska. Do 1991 Nowa Karczma należała administracyjnie do gminy Sztutowo.
*[5]Inne karczmy na Mierzei Wiślanym otrzymały lokalizacje na prawie chełmińskim.
*[6]W tym czasie w Lochstädt przebywał jako prokurator (wielki mistrz w latach 1410-1413) Henryk von Plauen (*1370, † 1429).
Strona w budowie. Treść może ulec zmianie.
ddalona około 8 km od Nowej Karczmy nieistniejąca dziś osada Narmeln (znana też jako Polsk lub Polski - 1660-1793) była z nią związana na przestrzeni dziejów, dlatego też warto jej poświęcić nieco miejsca. Poniżej fragment mapy komunikacyjno-administracyjnej Okręgu Mazurskiego z 1946 r. Jak widać osada znajdowała się tuż przy granicy z ZSRR, wówczas jeszcze po polskiej stronie [zob. temat].
Po raz pierwszy osada została wymieniona pod pierwotną pruską nazwą „Ermelen” *[7] w dokumencie z 12 grudnia 1489 roku wydanym przez Radę Miejską Gdańska, która przyznała tutejszemu karczmarzowi Hansowi (Jan) Voyte prawo wyszynku. Tutaj również, jak na całej Mierzei Wiślanej, obok karczmy rozbudowała się później osada rybacka. W czasie wojny polsko-szwedzkiej (w latach 1626-1629) piaski ruchomej wydmy pochłonęły 12 domów. Była to jedyna miejscowość w Prusach, ktora do 1793 roku (II rozbiór Polski) wchodziła bezpośrednio w skład Królestwa Polskiego. W roku tym miejscowość została przyłączona do Królestwa Prus.
Mniej więcej w połowie drogi między Neukrug a Narmeln (ok. 4 km), w Alt-Neukrug (Alte Schulenbucht), istniała szkoła, która w 1878 roku została zasypana przez piaski ruchomej wydmy. Dzieci musiały się przenieść do oddalonej ok. 8 km szkoły w Neukrug. Pokonanie tego odcinka było dla nich bardzo uciążliwe jesienią, zimą i wiosną, a czasem droga była nie do przebycia. Często dzieci z Narmeln odwiedzały szkołę tylko przez trzy miesiące w roku. Dlatego też od 1 stycznia 1878 roku przyjeżdżał do Narmeln - dwa razy w tygodniu - nauczyciel z Nowej Karczmy. W 1879 roku osada dostała własnego nauczyciela, który uczył dzieci w prywatnych mieszkaniach, gdyż budynek szkolny został zbudowany dopiero w roku 1895. Na budowę szkoły, która kosztowała 15 tys. marek, cesarz Wilhelm II podarował 9 tys. 600 marek. Przez osadę przebiegała zbudowana w 1890 linia telegrafu, która łączyła Pilau (Pilawa, obecnie Балтийск) z Kahlberg (Krynica Morska). W osadzie utworzono też centralę telefoniczną. W 1898 pożar w Narmeln pochłonął 6 zagród rybackich. Rybacy korzystali z niewielkiego, mającego 2,5 m głębokości, basenu portowego, oraz 50-metrowego drewnianego mola zbudowanego w 1906 po północnej stronie portu. Miał on powstać z inicjatywy cesarzowej Augusty Wiktorii (*1858, †1921). W czasie trwania I wojny światowej (1914-1918) basen portowy został znacznie zamulony.
Drewniany pomost w Narmeln z 1906 r.
W czasie wojen napoleońskich (w okresie od 1807 do 1814 r.) wieś stała się granicą terytorium Gdańska - wolnego miasta. W roku 1815 r. stała się częścią Prus Zachodnich. W roku 1920, po utworzeniu Wolnego Miasta Gdańska, Narmeln ma 6 ha ziemi, 274 mieszkańców i administracyjnie należy do powiatu elbląskiego w Prusach Wschodnich.
Latem 1924 tutejszych rybaków dotknęło po raz pierwszy tzw. Haffkrankheit, czyli epidemiczne zatrucie ryb, które występowało na północnych brzegach Zalewu Wiślanego (w latach 1924-1939) i było przyczyną zachorowania około 1000 osób i śmierci wielu z nich. Trucizna powstała prawdopodobnie na dnie zalewu na skutek zanieczyszczenia wody przez zrzuty ścieków z miasta Królewiec (Königsberg) - pod wpływem letnich upałów i niedoboru tlenu. Poprzez larwy, ślimaki, a następnie ryby, toksyny trafiły do ludzkiego łańcucha pokarmowego. W 1932 roku wystąpiło drugie silne zatrucie Haffkrankheit u rybaków z Narmeln.
W roku 1927 zbudowano w Narmlen schronisko młodzieżowe Jugendherberge Grenzhaus, a w 1933 przy plaży uruchomiono restaurację - barak Strandhalle, której właścicielem był kupiec M. Sergel z Braniewa. W 1935 lokal rozbudowano i urządzono w nim pokoje z 16 łóżkami. W 1937 w Narmeln znajduje swój port 86 łodzi rybackich. Dwa lata później osada liczy 295 mieszkańców w 75 gospodarstwach domowych.
Wojska radzieckie wkroczyły do Narmeln 30 kwietnia 1945 roku, pozostała tutaj miejscowa ludność poddana została represjom, a następnie wysiedlona. Pozostałości po wsi pochłonęły stopniowo piaski i przyroda. Na mapie komunikacyjno-administracyjnej Okręgu Mazurskiego z 1946 osada (pod nazwą Polsk) znajdowała się jeszcze po polskiej stronie granicy.
Około 1 km na wschód od Narmeln przy dawnej granicy z Prusami Książęcymi, w osadzie Scheuten istniał kościół, który już w końcu XIX w. był całkowicie zasypany 26-metrową ruchomą wydmą (do dziś w tym miejscu są największe ruchome wydmy na Mierzei).
Narmeln - widok ze szczytu wydmy.
Mierzeja Wiślana (Frische Nehrung) i Zalew Wiślany (Frisches Haff) w okolicach Narmeln.
Narmeln - widok od strony Neukrug, 1933 r.
Obecnie przebywanie na terenie dawnej miejscowości wymaga specjalnej przepustki, gdyż teren ten zajęty jest przez wojsko Federacji Rosyjskiej. Znajduje się tutaj posterunek graniczny i stacja radiolokacyjna. Do wojska należy cały odcinek mierzei do Cieśniny Pilawskiej (do dawnego Neutief ) i stanowi pustkę osadniczą.
*[7]Nazwa wskazuje, że w tamtym czasie w tej części mierzei mogli mieszkać jeszcze Prusowie.
Źródło:
S. Kujot, Ugoda z Zakonem w Miliczu (18 maja 1282) i wykonanie jej, [w:] Dzieje Prus Królewskich. Część I. do roku 1309, Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, XXII, Toruń 1915, s.1059.
E.G. Kerstan, Die Geschichte des Landkreises Elbing, Elbląg 1925, s.234-237, 270-271, 303.
F. Mamuszka, Elbląg i okolice Informator krajoznawczy, Gdańsk 1978, s.199-202, 206-211.
F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom VIII, Warszawa 1887, s. 668.
F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom III, Warszawa 1882, s. 666.
F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom V, Warszawa 1884, s. 248.
F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom IX, Warszawa 1888, s. 125.
F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom VII, Warszawa 1886, s. 21.
A. Łysejko, Historia latarni morskiej na Mierzei Wiślanej, hydrografpolski.pl/wp-content/uploads/2016/06/PH_4/PH_4_Lysejko.pdf [dostęp online]
K. Dobers, Ostseebad Kahlberg Frische Nehrung, [w:]Bade- und Fischerleden von Pröbbernau bis Narmeln, Truso Verlag 1991. [Grafika]
https://pl.wikipedia.org/wiki/Narmeln [dostęp:08.07.2017]